Główne tezy

1. Europejski Trybunał Praw Człowieka stosując środki tymczasowe, wezwał polskie i łotewskie władze do zapewnienia cudzoziemcom koczującym przy granicy żywności, wody, odzieży, odpowiedniej opieki medycznej oraz, o ile to możliwe, tymczasowego schronienia. Zastosowanie tego środka nie uchybia jakimkolwiek obowiązkom Białorusi wynikającym z prawa międzynarodowego w odniesieniu do sytuacji migrantów. Ponadto Trybunał jasno wskazał, że środek ten nie powinien być rozumiany jako wymaganie, aby Polska lub Łotwa wpuściły skarżących na ich terytoria.

2. Na państwie spoczywa ciężar dowodu, że zastosowało się do środka tymczasowego. W wyjątkowych wypadkach państwo może powołać się na obiektywną przeszkodę, która uniemożliwiła realizację tego środka, choć wszelkie racjonalne kroki mające na celu jej wyeliminowanie zostały przedsięwzięte

3. Cudzoziemcy koczujący na granicy polsko-białoruskiej mogą ubiegać się o przyznanie im ochrony międzynarodowej, stosując się do procedury przewidzianej w ustawie o udzieleniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

4. Przepisy Konwencji genewskiej dotyczącej statusu uchodźców nie nakładają na państwa strony ogólnego obowiązku poszanowania dokonanego przez cudzoziemców wyboru kraju, w którym chcieliby osiąść.

5. Żaden wiążący akt prawa międzynarodowego nie nakłada na Polskę obowiązku przyjmowania na swoje terytorium osób próbujących nielegalnie przekroczyć granicę.

6. Zgodnie z wiążącymi Polskę umowami międzynarodowymi, legalne przekroczenie granicy polsko-białoruskiej możliwe jest tylko w przejściach granicznych.

7. Polska podjęła próbę udzielenia pomocy osobom koczującym na granicy polsko-białoruskiej stosując się do obowiązującego prawa. Udzielenie pomocy wskazanym osobom wymaga i oczekuje na zgodę Białorusi.

8. Ze względu na brak współpracy po stronie Białorusi, rzeczywiste udzielenie pomocy, do którego zobowiązał Polskę ETPC może być niewykonalne. W związku z powyższym Polska może powołać się na obiektywną przeszkodę, która uniemożliwiła realizację środka tymczasowego, ponieważ wszelkie racjonalne i zgodne z prawem kroki mające na celu jej wyeliminowanie zostały przedsięwzięte.

9. Państwa dotknięte skutkami działań Białorusi uprawnione są do żądania od tego państwa zaprzestania nielegalnych działań, a także reparacji obejmujących zwrot kosztów poniesionych w związku z bezprawnymi działaniami strony białoruskiej.

10. Migranci uprawnieni są do żądania od Białorusi zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek ich instrumentalizacji w procesie prokurowanych migracji i szantażu migracyjnego.

11. Działania Białorusi należy kwalifikować jako prokurowaną migrację, a precyzyjnie – szantaż migracyjny, wymierzony w państwa graniczne UE oraz Unię Europejską. Zainicjowanie szantażu migracyjnego wiąże się wprost z nadużyciem prawa humanitarnego i systemu praw człowieka, których normy mają stać się pułapką dla państwa padającego ofiarą strategicznie prokurowanych migracji. Długofalowo, instytucjonalny oraz normatywny sprzeciw wobec politycznie motywowanych prokurowanych migracji jest niezbędny dla utrwalenia systemu norm międzynarodowego prawa humanitarnego oraz systemu praw człowieka. Temat ten jest przedmiotem osobnej analizy Instytutu na Rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris[1].

 

Stan faktyczny

Od poniedziałku 9 sierpnia br. 32 obywateli Afganistanu, w tym cztery dorosłe kobiety i 15-letnia dziewczyna, koczuje w Usnarzu Górnym, na granicy polsko-białoruskiej. Imigranci zostali tam zatrzymani przez polską Straż Graniczną podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy. Osoby podające się za uchodźców z Afganistanu twierdzą, że chcą się dostać do Polski, aby starać się o pomoc międzynarodową. W związku z powyższą sytuacją, w Usnarzu Górnym obecni są także przedstawiciele organizacji pozarządowych, prawnicy i politycy opozycji[2].

Podobna sytuacja ma miejsce na granicy łotewsko-białoruskiej, gdzie 41 obywateli irackich pochodzenia kurdyjskiego nie może wjechać na terytorium Łotwy ani zawrócić na terytorium Białorusi[3], która nie jest sygnatariuszem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka[4] (dalej: EKPC), lecz jest sygnatariuszem Konwencji dotyczącej statusu uchodźców, sporządzonej w Genewie dnia 28 lipca 1951 r.

Cudzoziemców pozostających na terytorium Białorusi pilnują funkcjonariusze białoruskiej służby granicznej uniemożliwiając im wejście w głąb kraju[5]. Doniesienia medialne potwierdzają, że w grupie cudzoziemców dochodzi do rotacji osób koczujących przy granicy, co miałoby dotyczyć w szczególności kobiet i dzieci transportowanych w nieznane miejsce[6]. Ponadto opublikowane w mediach społecznościowych nagrania ujawniły, że strona białoruska regularnie dostarcza posiłki grupie koczujących przy polsko-białoruskiej granicy cudzoziemców[7]. Jednocześnie Białoruś odmówiła wjazdu polskiego konwoju humanitarnego. Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych skierowało do strony białoruskiej notę dyplomatyczną, oferując pomoc humanitarną dla cudzoziemców uwięzionych przy granicy przez białoruskie służby. Zamiarem Polaków było dostarczenie dla imigrantów leków, namiotów, śpiworów, koców czy agregatów prądotwórczych. Konwój oczekiwał na przekroczenie granicy na przejściu granicznym w Bobrownikach, jednak strona białoruska wystosowała notę dyplomatyczną, z której jasno wynikało, że brak jest zgody ze strony Białorusi na przekroczenie przez polski konwój humanitarny granicy polsko-białoruskiej[8].

 

Skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i wniosek o środki tymczasowe

Skarżący w obu sprawach starają się wjechać na Łotwę lub do Polski, deklarując cel ubiegania się o ochronę międzynarodową. W obu przypadkach skarżący powołują się na artykuł 2 (prawo do życia) i 3 (zakaz nieludzkiego i poniżającego traktowania) Europejskiej Konwencji Praw Człowieka[9] (dalej: EKPC) oraz art. 4 Protokołu nr 4 (zakaz zbiorowych wydaleń cudzoziemców) do Konwencji. Wnioskodawcy w Ahmed i Inni powołują się również na artykuły 5 (prawo do wolności i bezpieczeństwa), 6 (prawo do rzetelnego procesu sądowego), 8 (prawo do poszanowania dla życia prywatnego i rodzinnego) oraz 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego)[10].

Polscy prawnicy współpracujący z Helsińską Fundacją Praw Człowieka skierowali do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wniosek o wydanie środków tymczasowych w sprawach Amiri i inni przeciwko Polsce (skarga nr 42120/21) oraz Ahmed i inni przeciwko Łotwie (skarga nr 42165/21), które dotyczą wyżej opisanych wydarzeń na pograniczu polsko-białoruskim oraz łotewsko-białoruskim. Prawnicy uważają, że chociaż imigranci pozostają formalnie na terytorium Białorusi, polska Straż Granicza ma obowiązek przyjąć od nich wnioski o ochronę międzynarodową na granicy. Powołują się przy tym na Konwencję dotyczącą statusu uchodźców, sporządzoną w Genewie dnia 28 lipca 1951 r.[11] oraz art. 56 ust. 2 Konstytucji RP[12]. Zdaniem wnioskodawców, każda osoba, która na polskiej granicy zgłosi funkcjonariuszowi Straży Granicznej zamiar przekroczenia granicy w celu ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową, powinna zostać wpuszczona na terytorium Polski, a funkcjonariusze właściwej miejscowo Placówki Straży Granicznej zobowiązani są przyjąć od niej odpowiedni wniosek. Przedmiotowy wniosek zmierza do tego, by Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPC, Trybunał) zobowiązał Polskę do takiego właśnie zachowania względem cudzoziemców[13]. 

 

Decyzja o zastosowaniu środków tymczasowych

Europejski Trybunał Praw Człowieka zdecydował o zastosowaniu środków tymczasowych w sprawach Amiri i inni przeciwko Polsce (skarga nr 42120/21) oraz Ahmed i inni przeciwko Łotwie (skarga nr 42165/21). Środki będą obowiązywać przez okres trzech tygodni od 25 sierpnia do 15 września 2021 r. włącznie. Trybunał na podstawie reguły 39 Regulaminu Trybunału[14], wezwał polskie i łotewskie władze do zapewnienia wszystkim skarżącym żywności, wody, odzieży, odpowiedniej opieki medycznej oraz, o ile to możliwe, tymczasowego schronienia. Zastosowanie tego środka nie uchybia jakimkolwiek obowiązkom Białorusi wynikającym z prawa międzynarodowego w odniesieniu do sytuacji skarżących. Ponadto Trybunał jasno wskazał, że środek ten nie powinien być rozumiany jako wymaganie, aby Polska lub Łotwa wpuściły skarżących na ich terytoria. Trybunał wziął przy tym pod uwagę fakt, że państwa mają prawo - na podstawie ugruntowanego prawa międzynarodowego - do kontroli wjazdu, pobytu i wydalania cudzoziemców. Trybunał wystosował także do stron pytania w sprawie, na które należy odpowiedzieć w ciągu 10 dni[15].

 

Czym są środki tymczasowe i kiedy się je stosuje

Środki przewidziane w regule 39 Regulaminu Trybunału są podejmowane w związku z postępowaniem przed Trybunałem, nie przesądzając orzeczeń o dopuszczalności lub meritum sprawy. Trybunał rozpatruje wnioski o zastosowanie środków tymczasowych jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy brak ich zastosowania groziłby stronie realnym ryzykiem nieodwracalnej szkody.

Reguła 39 Regulaminu Trybunału w ustępie pierwszym stwierdza, że „Izba lub, tam gdzie to właściwe, Przewodniczący Sekcji lub sędzia dyżurny wyznaczony zgodnie z ustępem 4 niniejszego Artykułu, mogą, na wniosek strony lub innej osoby zainteresowanej, albo z urzędu, zalecić stronom środek tymczasowy, jaki należy według nich zastosować w interesie stron lub właściwego przebiegu postępowania”. W kolejnych ustępach stwierdza się, że „[w] razie uznania tego za właściwe, można niezwłocznie notyfikować środek zastosowany w danej sprawie Komitetowi Ministrów”, a także, iż „Izba lub, tam gdzie to właściwe, Przewodniczący Sekcji lub sędzia dyżurny wyznaczony zgodnie z ustępem 4 niniejszego Artykułu, mogą żądać od stron informacji o jakiejkolwiek kwestii związanej z zastosowaniem środka tymczasowego, który zalecili”. Stosując środki tymczasowe Trybunał nie wskazuje państwom działań jakie należy podjąć w celu zastosowania się do zalecenia środka tymczasowego, a jedynie rezultat, jaki powinien zostać osiągnięty. Oznacza to, że konieczne jest przeprowadzenie szczegółowej analizy sytuacji skarżącego oraz wybór środków, które w najlepszy sposób zrealizują cel zarysowany przez Trybunał[16].

Praktyką Trybunału jest rozpatrywanie każdego wniosku w sposób indywidualny i priorytetowy w drodze procedury opartej o zasadę pisemności. Skarżący i Rządy są informowani o decyzji w sprawie środków tymczasowych. Natomiast od odmowy zastosowania reguły 39 nie można się odwołać. Długość środka tymczasowego jest zwykle ustalana tak, aby obejmowała czas trwania postępowania przed Trybunałem albo okres krótszy. Stosowanie reguły 39 Regulaminu Trybunału może zostać przerwane w dowolnym momencie decyzją Trybunału - w szczególności, gdy skarga nie zostanie podtrzymana[17].

Konwencja i Regulamin Trybunału nie przewidują sankcji za niezastosowanie się do środków tymczasowych. Natomiast Trybunał w swym orzecznictwie wyprowadził taką odpowiedzialność z art. 34 EKPC, który stanowi, że „Trybunał może przyjmować skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron praw zawartych w Konwencji lub jej protokołach. Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu wykonywaniu tego prawa”. Takie stanowisko Trybunał zajął przykładowo w sprawach Mamatkulov i Askarov przeciwko Turcji, skarga 46827/99 i 46951/99, czy Ben Khemais przeciwko Włochom, skarga nr 246/07[18].

Jak podkreśla Szymon Janczarek to na państwie spoczywa ciężar dowodu, że zastosowało się do środka tymczasowego. Ponadto w wyjątkowych wypadkach państwo może powołać się na obiektywną przeszkodę, która uniemożliwiła realizację tego środka, choć wszelkie racjonalne kroki mające na celu jej wyeliminowanie zostały przedsięwzięte[19].

 

 

 

Procedura ubiegania się o przyznanie ochrony międzynarodowej i nadania statusu uchodźcy

Warto podkreślić, że osoby znajdujące się na terytorium Białorusi, które próbują nielegalnie przekroczyć granicę z Polską mogą ubiegać się o przyznanie im ochrony międzynarodowej, stosując się do procedury przewidzianej w ustawie o udzieleniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej[20]. W tym celu powinny one złożyć wniosek do Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców za pośrednictwem komendanta oddziału Straży Granicznej albo komendanta placówki Straży Granicznej.

W doktrynie podkreśla się, że z nielegalną migracją mamy do czynienia w przypadku, gdy „cudzoziemcy przekraczają granicę określonego państwa w miejscu do tego nieprzeznaczonym i bez adekwatnych dokumentów uprawniających do przekroczenia granicy (czyli – przede wszystkim – paszportów lub dokumentów równoważnych, a także wiz wjazdowych czy innych dokumentów, wymaganych przez określone państwo do przekroczenia granicy zgodnie z jego wewnętrznymi przepisami), a także gdy pozostają na terytorium danego państwa bez posiadania przewidzianych prawem i ważnych dokumentów czy zezwoleń”[21].

Definicję przejścia granicznego zawiera wiążący Rzeczpospolitą kodeks graniczny Schengen uznając, że jest to „każde przejście graniczne wyznaczone przez właściwe organy do celów przekraczania granic zewnętrznych”[22]. Art. 13 ust. 1 kodeksu stanowi „głównym celem ochrony granicy jest zapobieganie niedozwolonemu przekraczaniu granicy, zwalczanie przestępczości transgranicznej oraz podejmowanie środków w stosunku do osób, które przekroczyły granicę nielegalnie. Osoba, która nielegalnie przekroczyła granicę i która nie ma prawa przebywać na terytorium danego państwa członkowskiego, zostaje zatrzymana i poddana procedurom spełniającym wymogi dyrektywy 2008/115/WE”. Wspomniany kodeks stanowi w art. 5 ust. 1 że „przekraczanie granic zewnętrznych dozwolone jest jedynie na przejściach granicznych i w ustalonych godzinach ich otwarcia”. Kodeks Schengen dopuszcza wyjątki od obowiązku przekraczania granic zewnętrznych jedynie na przejściach granicznych i w ustalonych godzinach ich otwarcia, jednakże Białoruś nie należy do strefy Schengen, a zatem uregulowania te nie mogą mieć zastosowania do przedmiotowej sprawy. Polska zobowiązana jest w tej sytuacji do kontrolowania sytuacji na granicy, niedopuszczenia do jej nielegalnego przekroczenia i zapobiegania eskalacji konfliktu.

Do przedmiotowej sprawy w szczególności zastosowanie mają uregulowania zawarte w Traktacie między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Białoruś o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisanym w Warszawie dnia 23 czerwca 1992 r.[23]. W myśl postanowień Traktatu Umawiające się Strony będą współdziałać w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, terroryzmu, przestępczości gospodarczej, nielegalnego handlu bronią, narkotykami i dziełami sztuki, bezprawnych ataków wymierzonych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego i żeglugi morskiej, przemytu, nielegalnej migracji, wytwarzania i wprowadzania do obiegu fałszywych środków płatniczych, a także innych rodzajów przestępstw[24]. Artykuł pierwszy tego Traktatu stanowi, że „[u]mawiające się strony kształtują swoje stosunki jako zaprzyjaźnione Państwa w duchu wzajemnego szacunku, dobrosąsiedztwa i partnerstwa. Kierują się zasadami suwerennej równości, niestosowania siły lub groźby jej użycia, nienaruszalności granic, integralności terytorialnej, pokojowego rozstrzygania sporów, nieingerencji w sprawy wewnętrzne, poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód oraz prawa narodów do samostanowienia”. Podobnie art. 2 Traktatu potwierdza istniejącą między Stronami granicę i uważa tę granicę za nienaruszalną.

Kwestia poszanowania suwerenności państwowej, integralności terytorialnej i nienaruszalności granic państwowych znalazła się w wielu umowach międzynarodowych, których stronami są Rzeczpospolita Polska i Republika Białoruś, co świadczy o jej randze i wyjątkowym znaczeniu dla Stron[25]. Zobowiązanie do współpracy w zakresie zwalczania przestępczości, w tym przestępczości zorganizowanej, a w tym nielegalnego przekraczania granicy państwowej i organizowania nielegalnej migracji wynika także z innych wiążących Rzeczpospolitą umów, w tym umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białorusi o współpracy w zwalczaniu przestępczości, podpisanej w Mińsku dnia 8 grudnia 2003 r.[26] Artykuł 7 wspomnianej Umowy stanowi „właściwe organy Umawiających się Stron przekazują sobie wzajemnie informacje potrzebne do zapobiegania nielegalnemu przekraczaniu granicy państwowej, w tym również nielegalnej migracji, w szczególności o organizatorach tego rodzaju przestępstw, metodach ich działania, wzorach dokumentów uprawniających do przekraczania granicy państwowej, pieczęci odciskanych na tych dokumentach oraz rodzajach wiz”.

Przekraczanie granicy między Rzecząpospolitą Polską i Republiką Białoruś odbywa się przez przejścia graniczne wymienione w Umowie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białoruś w sprawie przejść granicznych, sporządzonej w Warszawie dnia 24 kwietnia 1992 r.,[27] a także w późniejszych porozumieniach o otwarciu przejścia granicznego zawartych w drodze wymiany not dyplomatycznych[28]. Jak stanowi art. 8 wspomnianej Umowy „Komendant Główny Straży Granicznej Rzeczypospolitej Polskiej i Dowódca Pogranicznych Wojsk Republiki Białoruś, po wzajemnym porozumieniu się i uzgodnieniu z organami celnymi, mogą w uzasadnionych przypadkach zezwolić na przekroczenie granicy:

1) w przejściu, w którym nie przewiduje się tego rodzaju ruchu granicznego;

2) poza czynnym przejściem granicznym.”

W związku z powyższym bez porozumienia i uzgodnienia, o którym mowa w art. 8 wskazanej Umowy przekraczanie granicy państwowej poza przejściem granicznym jest zabronione.

Inny wyjątek od przekraczania granic na przejściach granicznych przewiduje Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Białorusi o współpracy w dziedzinie zapobiegania katastrofom, klęskom żywiołowym, innym poważnym wypadkom oraz usuwania ich następstw, podpisana w Białymstoku dnia 23 kwietnia 2015 r.[29], stanowiąc w art. 7 pkt 5 „Grupy ratownicze i eksperci przekraczają granicę państwową w przejściach granicznych, a w przypadkach nie cierpiących zwłoki poza przejściami granicznymi i po uprzednim uzyskaniu zgody odpowiednich organów ochrony granicy państw Stron”. Umowa ta zawiera definicję zapobiegania katastrofom, klęskom żywiołowym i innym poważnym wypadkom, przez które rozumie „zespół przedsięwzięć ukierunkowanych na zmniejszenie ryzyka wystąpienia katastrof, klęsk żywiołowych i innych poważnych wypadków, a także na ochronę życia i zdrowia ludzi, złagodzenie szkód w środowisku oraz strat materialnych”. Jednocześnie art. 5 określa tryb udzielania pomocy przez Strony, stanowiąc „pomoc będzie udzielana na podstawie pisemnego lub ustnego wniosku, skierowanego przez właściwy organ Strony zwracającej się o pomoc. Wniosek ustny wymaga niezwłocznego potwierdzenia na piśmie”. Koordynacja i ogólne kierowanie działaniami grup ratowniczych i ekspertów należy do właściwego organu Strony zwracającej się o pomoc[30]. Umowa nie przewiduje udzielania pomocy bez stosownych wniosków, ani przekraczania granicy przez grupy ratownicze bez uprzedniego uzyskania zgody odpowiednich organów ochrony granicy państwa, a zatem należy przyjąć, że są one niedopuszczalne.

 

Nielegalne przekroczenie granicy

Nielegalne przekroczenie polskiej granicy może stanowić w zależności od okoliczności przestępstwo lub wykroczenie. Samo przekroczenie granicy Rzeczypospolitej Polskiej wbrew przepisom stanowi wykroczenie zagrożone karą grzywny. Karalne jest także usiłowanie i pomocnictwo[31]. Zgodnie z kodeksem karnym „kto wbrew przepisom przekracza granicę Rzeczypospolitej Polskiej, używając przemocy, groźby, podstępu lub we współdziałaniu z innymi osobami, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”[32]. Organizowanie innym osobom przekraczania wbrew przepisom granicy Rzeczypospolitej Polskiej zagrożone jest natomiast karą pozbawienia wolności w wymiarze od 6 miesięcy do 8 lat.

Za Sądem Apelacyjnym w Warszawie wskazać należy, że „przedmiotem ochrony art. 264 § 3 kk jest niezwykle istotne w chwili obecnej dobro jakim jest ochrona porządku prawnego w zakresie reglamentacji prawa przekraczania granicy państwa polskiego. Bardzo mocno należy w tym miejscu zaakcentować, że przepis ten nabrał szczególnego znaczenia z dniem 21.12.2007r., a więc z dniem wejścia Polski do tzw. strefy Schengen. Z tą chwilą Polska wzięła na siebie odpowiedzialność za ochronę wszystkich krajów europejskich należących do tej strefy przed nielegalną migracją, a element tej ochrony stanowią także krajowe regulacje prawne z zakresu prawa karnego. Dodać należy, że nowelizacją art. 264 § 3 kk, która weszła w życie z dniem 1.05.2004r. ustawodawca znacznie zaostrzył odpowiedzialność karną za stypizowane w tej normie przestępstwo, podnosząc dolny próg zagrożenia ustawowego z 3 do 6 miesięcy, a górny z 5 do 8 lat pozbawienia wolności”[33]. Jak wskazał Sąd Najwyższy „organizowanie, o którym mowa w art. 264 § 3 k.k., oznacza podejmowanie czynności umożliwiających innym osobom nielegalne przekraczanie granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Zachowanie sprawcy może polegać np. na dostarczaniu tym osobom wymaganych dokumentów lub przekazaniu środków transportu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003 r., III KKN 349/01, OSNwSK 2003, poz. 1250). "Organizowanie" innym osobom przekraczania wbrew przepisom granicy Rzeczypospolitej Polskiej nie musi sprowadzać się wyłącznie do starań o zapewnienie samego fizycznego przekroczenia tej granicy wbrew przepisom. Może bowiem polegać również na staraniach o zapewnienie miejsc przechowania dla osób nielegalnie przekraczających granice Rzeczypospolitej Polskiej lub środków przewozu tychże osób do określonych miejsc (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r., WK 23/04, OSNKW 2005, Nr 2, poz. 21). Podkreślić również trzeba, że do uznania przestępstwa określonego w art. 264 § 3 k.k. za dokonane nie jest konieczne, aby osoby, którym sprawca organizował nielegalne przekroczenie granicy, faktycznie ją przekroczyły”[34].

Ponadto werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osoby z zastosowaniem: przemocy lub groźby bezprawnej, uprowadzenia, podstępu, wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, nadużycia stosunku zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności, udzielenia albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie sprawującej opiekę lub nadzór nad inną osobą - w celu jej wykorzystania w różnych formach wykorzystania poniżających godność człowieka (także dla celów politycznych) nawet za jej zgodą stanowi przestępstwo handlu ludźmi[35].

 

Ocena krytyczna decyzji ETPC

A. Brak obowiązku wpuszczenia cudzoziemców na terytorium Polski

Przede wszystkim należy wskazać, że decyzja ETPC potwierdza stanowisko Polski - osoby koczujące na granicy znajdują się po stronie białoruskiej i Trybunał nie nakazuje Polsce wpuszczenia tych osób.

Zarządzenie tymczasowe ETPC nie może być wykorzystywane przez osoby, organizacje, czy państwa, do zachęcania migrantów do przekraczania granicy z pominięciem przejść granicznych ustalonych w drodze wiążących Rzeczpospolitą umów międzynarodowych. Tego rodzaju działania mogą skutkować zastosowaniem sankcji karnych, a ponadto mogą przyczynić się do destabilizacji sytuacji na polsko-białoruskiej granicy i eskalacji konfliktu.

Podkreślenia wymaga, że wspominana już Konwencja genewska nie nakłada na państwa obowiązku przyjmowania na swoje terytorium osób, które próbują przekroczyć nielegalnie granicę tego państwa. Art. 31 Konwencji genewskiej zobowiązuje państwa do nienakładania kar za nielegalny wjazd lub pobyt na uchodźców przybywających bezpośrednio z terytorium, na którym ich życiu lub wolności zagrażało niebezpieczeństwo i weszli lub przebywają na ich terytorium po warunkiem, że zgłoszą się bezzwłocznie do władz i przedstawią wiarygodne przyczyny swojego nielegalnego wjazdu lub pobytu. W przedmiotowej sprawie nie została spełniona żadna z wymienionych przesłanek. Osoby te zobowiązane są do powstrzymania się od przekraczania granicy w miejscu do tego nieprzeznaczonym.

W orzecznictwie podkreśla się, że „przepisy Konwencji nie nakładają na państwa strony ogólnego obowiązku poszanowania dokonanego przez cudzoziemców wyboru kraju, w którym chcieliby osiąść. Stwierdzenie naruszenia przepisów Konwencji wymaga wskazania zindywidualizowanego i skonkretyzowanego zagrożenia naruszenia określonych praw”[36]. Rozstrzygnięcie to pozostaje w zgodzie z orzecznictwem ETPC, który orzekając na tle art. 3 EKPC wielokrotnie podkreślał, że ryzyko poważnej krzywdy nie może wynikać jedynie z ogólnej niestabilności sytuacji w państwie przyjmującym, nawet gdy jest ono dotknięte wojną domową[37].

Trybunał nie nakazał wpuszczenia na terytorium Rzeczpospolitej imigrantów znajdujących się na granicy Polski-Białoruskiej, jednocześnie zobowiązując państwa będące stroną EKPC do udzielenia pomocy humanitarnej osobom nie będącym obecnie na terytorium tych państw, to znaczy poza jurysdykcją ich władz. Zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie granicy państwowej „Rzeczpospolita Polska wykonuje swoje zwierzchnictwo nad terytorium lądowym oraz wnętrzem ziemi znajdującym się pod nim, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym oraz dnem i wnętrzem ziemi znajdującymi się pod nimi, a także w przestrzeni powietrznej znajdującej się nad terytorium lądowym, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym”. Powyższe oznacza, że udzielenie wskazanej pomocy nie może odbyć się bez:

1)        Przekroczenia przez cudzoziemców koczujących na granicy Polsko-Białoruskiej przez Straż Graniczną i udzielenia im pomocy humanitarnej w przez polskie służby na terenie RP;

2)        Przekroczenia granicy Polsko-Białoruskiej przez polskie służb uprawnione do i udzielenia pomocy humanitarnej za zgodą władz Białorusi i udzielenie im pomocy na terytorium Białorusi;

3)        Przekazania leków, wody, jedzenia, odzieży, oraz tymczasowych schronienie   stronie Białoruskiej w ramach bilateralnych uzgodnień o udzieleniu pomocy osobom znajdującym się w granicach jurysdykcji Białorusi.

Z racji na powyższe ustalenia należy uznać, iż zobowiązanie pomocy skarżącym, do której zobowiązana jest strona polska przez ETPC, może zostać wykonane jedynie poprzez porozumienie ze stroną Białoruską jako będącą w posiadaniu pełnej i najwyższej władzy nad terenem, na którym przebywają skarżący, jak również w zakresie jurysdykcji prawnej nad samymi skarżącymi, w granicach Białorusi.

 

B. Wykonanie orzeczenia ETPC przez Polskę

Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydało Komunikaty[38], w których informuje, że polskie władze z najwyższą uwagą odnoszą się do sytuacji osób znajdujących się na terytorium Białorusi w pobliżu granicy polsko-białoruskiej, a Polska wywiązuje się ze zobowiązań międzynarodowych. Kierując się względami humanitarnymi w dniu 22 sierpnia br. Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP skierowało do białoruskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych notę dyplomatyczną, deklarując gotowość do udzielenia na miejscu pomocy rzeczowej. Nota dyplomatyczna została ponowiona, jednak do chwili obecnej pozostaje ona bez odpowiedzi. Mając na uwadze powagę sytuacji, strona polska przygotowała konwój z pomocą humanitarną, który znajduje się obecnie na polsko-białoruskim przejściu granicznym w Bobrownikach oczekując na zgodę władz białoruskich na wjazd.

Jak zaznacza Ministerstwo Spraw Zagranicznych władze RP są ponadto zaangażowane w ewakuację z Afganistanu obywateli tego kraju, których życie jest zagrożone w związku z przejęciem władzy przez talibów. Zarówno procedury wizowe, tam gdzie są one konieczne, jak i proces ewakuacji wiążą się z pełną mobilizacją właściwych polskich służb i urzędów.

Kierując się względami humanitarnymi oraz mając na względzie tymczasowe zarządzenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 25 sierpnia br., MSZ zwróciło się także do władz Republiki Białorusi o pilne zapewnienie przebywającym na jej terytorium migrantom żywności, wody, odzieży, dostępu do urządzeń sanitarnych, odpowiedniej opieki medycznej – zgodnie ze wskazaniem zawartym w orzeczeniu ETPCz. Niedopuszczalne jest faktyczne udzielanie pomocy na terytorium obcego państwa – grozi to interwencją białoruskiej służby granicznej i incydentem międzynarodowym. Zwierzchnictwo terytorialne jest bowiem władzą wyłączną i żadna inna władza nie może działać na terytorium państwa bez jego zgody[39]. Tezę tę potwierdzają wiążące Rzeczpospolitą umowy międzynarodowe z Białorusią.

W związku z powyższym należy uznać, że Polska podjęła próbę udzielenia pomocy cudzoziemcom koczującym przy polskiej granicy po białoruskiej stronie. Ze względu na brak współpracy przez Białoruś, rzeczywiste udzielenie pomocy, do którego zobowiązał Polskę ETPC może okazać się niewykonalne. W związku z powyższym Polska może powołać się na obiektywną przeszkodę, która uniemożliwiła realizację środka tymczasowego, ponieważ wszelkie racjonalne i zgodne z prawem kroki mające na celu jej wyeliminowanie zostały przedsięwzięte.

 

Odpowiedzialność Białorusi za prowadzone działania

W świetle doniesień prasowych nie ulega wątpliwości, że Białoruś jest czynnie zaangażowana w organizację sztucznej fali migracyjnej i pomoc migrantom w przejściu przez jej terytorium do granicy z Polską[40]. Jak wskazuje Jerzy Kwaśniewski, prokurowana migracja narusza uznaną przez prawo międzynarodowe zasadę nieinterwencji i stanowi akt międzynarodowo bezprawny, rodząc międzynarodową odpowiedzialność Białorusi. Państwa dotknięte skutkami szantażu migracyjnego uprawnione są do żądania od Białorusi zaprzestania nielegalnych działań, czy reparacji obejmujących zwrot kosztów poniesionych w związku z bezprawnymi działaniami. Migranci zaś uprawnieni są do żądania od Białorusi zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek ich instrumentalizacji w procesie prokurowanych migracji i szantażu migracyjnego[41]. 

 

Łukasz Bernaciński - dyrektor Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris