Analiza prawna aktualnej sytuacji na granicy polsko-białoruskiej

 

Najważniejsze tezy:

· Polska stosuje się do decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o wdrożeniu środków tymczasowych. Strona polska przygotowała pomoc rzeczową dla cudzoziemców znajdujących się na terytorium Białorusi w pobliżu granicy z Polską i od dłuższego czasu czyni starania, aby za pomocą legalnych środków dostarczyć ją cudzoziemcom, co uniemożliwia jednak Białoruś.

· ETPCz przedłużając zarządzone środki tymczasowe oraz zarządzając dwa nowe środki uzależnia każdorazowo ich zastosowanie od prawdziwości informacji przekazanych przez pełnomocników skarżących oraz od faktycznego przebywania cudzoziemców na terytorium Polski.

· ETPCz od początku podkreśla, że zarządzone środki tymczasowe nie mogą być rozumiane jako wymóg, aby Polska wpuściła na swoje terytorium nielegalnych migrantów.

· Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego i respektuje nienaruszalność granic państwowych, dlatego też nie podejmuje żadnych działań na terytorium Białorusi. Pełnomocnikom skarżących proponuje udanie się na najbliższe przejścia graniczne w celu wykonania zarządzonych środków tymczasowych.

· Grupa cudzoziemców koczujących na granicy w okolicach Usnarza Górnego znajduje się pod skuteczną kontrolą służb białoruskich, które regularnie dostarczają tym osobom żywność, papierosy, telefony i inne środki.

· Osoby, które przekroczyły nielegalnie granicę polsko-białoruską trafiają do strzeżonych ośrodków dla cudzoziemców i mogą ubiegać się o przyznanie im ochrony międzynarodowej, jeżeli wyrażają taką wolę. W przypadku odmowy współpracy z właściwymi organami, a co za tym idzie braku woli ubiegania się o nadanie statusu uchodźcy stosuje się do nich procedurę polegającą na doprowadzeniu do granicy cudzoziemca na podstawie ustawy o cudzoziemcach.

· W wypadku zagrożenia dobra dziecka, przy jednoczesnej odmowie rodziców objęcia ich ochroną, sąd opiekuńczy może zarządzić umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej co oznaczałoby rozdzielenie rodziny - to jest przekazanie rodziców stronie białoruskiej przy jednoczesnym zabezpieczeniu potrzeb dziecka na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.

 

1. Stanowisko ETPCz

27 września Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz, Trybunał) wydał komunikat[1], w którym poinformował, że postanowił przedłużyć środki tymczasowe zarządzone 25 sierpnia 2021 r. w sprawie Amiri i in. przeciw Polsce (skarga nr 42120/21) na dalszy okres oraz zastosować dwa nowe środki tymczasowe.

Trybunał przedłużając zarządzone środki tymczasowe oraz zarządzając dwa nowe środki uzależnia każdorazowo ich zastosowanie od prawdziwości informacji przekazanych przez pełnomocników skarżących, którzy (jak wynika z komunikatu) utwierdzają Trybunał w przekonaniu, że cudzoziemcy pochodzą z Afganistanu i uciekli przed prześladowaniem z kraju, a ponadto, że przekroczyli granicę białorusko-polską, po czym zostali wypchnięci przez Straż Graniczną na terytorium Białorusi.

Trybunał postanowił zwrócić się do polskiego rządu o umożliwienie prawnikom skarżących nawiązanie z nimi niezbędnego kontaktu pod warunkiem, że informacje przedłożone przez pełnomocnika skarżących są prawdziwe, a skarżący przebywają na terytorium Polski lub też umożliwienie prawnikom skarżących dostępu do polskiej granicy w pobliżu miejsca pobytu skarżących. Ponadto ETPCz wskazał, że skarżących nie wolno odsyłać na terytorium Białorusi, pod warunkiem, że faktycznie przebywają na terytorium Polski. Jednocześnie ETPCz od początku podkreśla, że środki te nie mogą być rozumiane jako wymóg, aby Polska wpuściła na swoje terytorium nielegalnych migrantów.

2. Stanowisko skarżących

Skarżący żalą się na złe warunki bytowe, materialne, zdrowotne i humanitarne oraz utrzymują, że nie mogą wrócić do kraju z obawy przed prześladowaniem. Skarżący podnoszą, że zostali pozbawieni dostępu do procedury azylowej, podczas gdy Białoruś nie jest ich zdaniem bezpiecznym krajem. Powołując się na art. 4 Protokołu nr 4 (zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców) do EKPCz, skarżący podnoszą, że byli przedmiotem zbiorowego wydalenia. Skarżący zarzucają polskiemu rządowi niezastosowanie się do zarządzonych przez ETPCz środków tymczasowych z dnia 25 sierpnia 2021 roku[2].

3. Stanowisko strony polskiej

Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydało komunikaty[3], z których jednoznacznie wynika, że grupa 32 cudzoziemców znajduje się na terytorium Białorusi, a strona polska podejmuje wszelkie legalne środki w celu zapewnienia tym osobom pomocy rzeczowej[4] i dokłada starań, aby wykonać zarządzone środki tymczasowe ETPCz, jednak postawa Białorusi uniemożliwia ich realizację[5]. Straż Graniczna, podkreśla, że po stronie polskiej nie ma żadnych koczujących grup nielegalnych migrantów[6]. Premier natomiast zapewniał, że każda osoba, która przekroczy nielegalnie granicę ma zapewnioną pomoc, umieszczana jest w zamkniętych ośrodkach, w których może toczyć się procedura o deportację, albo o nadanie statusu uchodźcy[7].W przypadku osób, które nie chcą współpracować[8] z polskimi organami w zakresie procedury ubiegania się o nadanie statusu uchodźcy, stwarzając zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego, stosuje się procedurę doprowadzenia do granicy na podstawie ustawy o cudzoziemcach.

Według informacji zamieszczonych przez Straż Graniczną grupie cudzoziemców koczujących na granicy strona białoruska regularnie dostarcza żywność[9], napoje i papierosy[10], telefony i powerbanki[11]. Straż Graniczna opublikowała nagrania, na których widać działania białoruskich służb granicznych, które przywożą imigrantów na różne odcinki granicy z Polską[12]. Oznacza to, że cudzoziemcy koczujący na granicy znajdują się pod skuteczną kontrolą służb białoruskich. Strona białoruska pomaga ponadto nielegalnym imigrantom w forsowaniu zapory technicznej na granicy[13].

Polska odniosła sukces w akcji ewakuacyjnej w Afganistanie. W wyniku tej akcji zorganizowano łącznie 52 loty wojskowe, 15 lotów cywilnych i przetransportowano 1232 osoby[14]. 6 września Kancelaria Premiera podała, że polskie służby zidentyfikowały ok. 40 przylotów z Bagdadu do Mińska[15]. Według szacunków do Mińska przywieziono wówczas ok. 10 tys. Irakijczyków[16]. Polska od kilku miesięcy poddawana jest ze strony Białorusi tzw. szantażowi migracyjnemu.

Z danych przekazanych przez MSWiA na konferencji prasowej[17]wynika, że od sierpnia odnotowano już 9,4 tys. prób nielegalnego przekroczenia polskiej granicy, a 8,2 tys. prób zostało udaremnionych przez funkcjonariuszy Straży Granicznej i żołnierzy w pasie granicznym. Około 1,2 tys. zatrzymanych nielegalnych migrantów przebywa w ośrodkach strzeżonych. Jak podaje MSWiA Polska dysponuje dowodami, że niektóre z tych osób są wprost powiązane z talibami czy Państwem Islamskim[18].

Według informacji podawanych regularnie przez Straż Graniczną wśród zatrzymanych osób, które nielegalnie przekroczyły granicę znajdują się obywatele: Iraku (zdecydowana większość), Tadżyskistanu, Gruzji, Bułgarii, Syrii, Somalii, Afganistanu, Libanu, Egiptu, Nigerii, Kamerunu, Rwandy, Kuby, Konga, Sri Lanki, Gwinei, Iranu, Angoli.[19]2 października b.r. Straż Graniczna poinformowała na swoim koncie na Twitterze, że zaledwie 44% cudzoziemców przebywających w strzeżonych ośrodkach złożyło wnioski o udzielnie ochrony międzynarodowej[20].

Polska przekazała swoje stanowisko do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie zarządzenia przez ETPCz środków tymczasowych[21], w którym wskazuje, że polskie służby graniczne należycie wywiązują się z obowiązków ochrony granicy państwowej, będącej jednocześnie granicą zewnętrzną UE.Polska podkreśla, że osoby (występujące w roli skarżących), przebywające w obozowisku w okolicach miejscowości Usnarz Górny, pozostają na terytorium Białorusi. Strona polska, chcąc sprostać zarządzonym przez Trybunał środkom tymczasowym, proponuje pełnomocnikom skarżących udanie się na najbliższe przejście graniczne w Bobrownikach lub przejście graniczne w Kuźnicy.

Strona polska zwróciła także uwagę na fakt, że w rozmowie z polskim chargé d’affaires w Mińsku, UNHCR wyraził stanowisko, iż osoby przebywające w obozowisku na terytorium Białorusi nie kwalifikują się do udzielenia ochrony międzynarodowej, ponieważ zgodnie z pozyskanymi informacjami w ostatnich latach przebywały legalnie na terytorium Federacji Rosyjskiej w rejonie Uralu.[22]

 

4. Doprowadzenie cudzoziemca do granicy, który odmawia współpracy z polskimi organami w zakresie przyznania mu ochrony międzynarodowej

Osoby, które chcą ubiegać się o przyznanie im ochrony międzynarodowej są zobowiązane poddać się określonym w przepisach czynnościom i udzielać niezbędnych informacji organom[23], mającym na celu ustalenie ich tożsamości, państwa właściwego do rozpatrzenia wniosku o przyznanie ochrony międzynarodowej i spełniania kryteriów przyznania tej ochrony. Zgodnie z art. 87 ust. 1 pkt 1 i 4-5 u.u.o.c. wnioskodawca lub osoba w imieniu której występuje może być zatrzymany w celu ustalenia lub weryfikacji ich tożsamości (pkt 1), w przypadku gdy wymagają tego względy obronności lub bezpieczeństwapaństwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego (pkt 4), zgodnie z art. 28 rozporządzenia 604/2013 – w przypadku gdy istniejeznaczne prawdopodobieństwo ucieczki wnioskodawcy lub osoby, w imieniuktórej wnioskodawca występuje, a natychmiastowe przekazanie ich do innegopaństwa członkowskiego nie jest możliwe (pkt 5).

Prawdopodobieństwo ucieczki wnioskodawcy lub osoby, w imieniu której wnioskodawca występuje, istnieje w szczególności, w przypadku, gdy osoby te:

1) nie dysponują dokumentami poświadczającymi ich tożsamość w chwili składania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej lub

2) przekroczyły lub usiłowały przekroczyć granicę wbrew przepisom prawa, chyba że przybyły bezpośrednio z terytorium, na którym ich życiu lub wolności zagrażało niebezpieczeństwo prześladowania lub ryzyko wyrządzenia poważnej krzywdy, oraz przedstawiły wiarygodne przyczyny nielegalnego wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i złożyły wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej niezwłocznie po przekroczeniu granicy, lub

3) wjechały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie obowiązywania wpisu do wykazu cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niepożądany, lub do Systemu Informacyjnego Schengen do celów odmowy wjazdu[24].

Wnioskodawcę lub osobę, w imieniu której wnioskodawca występuje, umieszcza się w strzeżonym ośrodku lub w areszcie dla cudzoziemców w określonych przypadkach na podstawie art. 88a ust. 1 u.u.o.c.

Dział IX Rozdział 1 ustawy o cudzoziemcach[25] reguluje postępowanie w sprawie zatrzymania cudzoziemca, umieszczenie go w strzeżonym ośrodku lub zastosowanie wobec niego aresztu dla cudzoziemców. Zgodnie z art. 394 ust. 4 pkt 2 u.c. Straż Graniczna w zależności od okoliczności:

a) wydaje postanowienie w sprawie zastosowania wobec cudzoziemca środków, o których mowa w art. 398 ust. 2, lub

b) występuje do sądu z wnioskiem o umieszczenie cudzoziemca w strzeżonym ośrodku lub o zastosowanie wobec niego aresztu dla cudzoziemców, lub

c) występuje do wojewody z wnioskiem o wydanie decyzji o cofnięciu cudzoziemcowi zezwolenia na pobyt stały lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego UE,

d) ustala, czy istnieją okoliczności uzasadniające przekazanie cudzoziemca do innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej na podstawie rozporządzenia 604/2013,

da) ustala, czy istnieją okoliczności uzasadniające przekazanie cudzoziemca doinnego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej na podstawie umowy międzynarodowej o przekazywaniui przyjmowaniu osób,

db) ustala, czy istnieją okoliczności uzasadniające przekazanie cudzoziemca do państwa trzeciego na podstawie umowy międzynarodowej o przekazywaniu i przyjmowaniu osób,

e) doprowadza cudzoziemca do granicy albo portu lotniczego albo morskiego państwa, do którego następuje doprowadzenie.

Podobnie art. 11 ust. 1 pkt 5b lit. c ustawy o Straży Granicznej określa przypadki, w których Straż Graniczna uprawniona jest do doprowadzania cudzoziemców do granicy państwowej albo do portu lotniczego albo morskiego państwa, do którego cudzoziemiec zostaje doprowadzony[26].

Z kolei art. 35 ust. 1u.c. stanowi, że: „[c]udzoziemiec może być niezwłocznie doprowadzony do granicy, jeżeli został zatrzymany w strefie nadgranicznej bezpośrednio po przekroczeniu granicy nieumyślnie i wbrew przepisom prawa”.  Podobnie art. 302 ust. 1 pkt 10u.c. stanowi, że decyzję o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu wydaje się cudzoziemcowi, gdy przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę wbrew przepisom prawa.

Zgodnie z art. 329 ust. 3 u.c. „[p]rzymusowe wykonanie decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu polega na doprowadzeniu cudzoziemca do granicy albo do portu lotniczego albo morskiego państwa, do którego zostaje doprowadzony. Do doprowadzenia cudzoziemca od granicy do portu lotniczego państwa, do którego zostaje doprowadzony, stosuje się przepisy załącznika do decyzji Rady 2004/573/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wspólnych lotów w celu wydalenia z terytorium dwóch lub więcej Państw Członkowskich, obywateli państw trzecich, którzy podlegają indywidualnemu nakazowi wydalenia (Dz. Urz. WE L 261 z 06.08.2004, str. 28, z późn. zm.)”.

W rozumieniu dyrektywy Rady 2004/81/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentu pobytowego wydawanego obywatelom państw trzecich, którzy są ofiarami handlu ludźmi lub wcześniej byli przedmiotem działań ułatwiających nielegalną imigrację, którzy współpracują z właściwymi organami[27] „środek służący wykonaniu nakazu wydalenia” oznacza „każdy środek podjęty przez Państwo Członkowskie w celu wykonania decyzji właściwych organów nakazującej wydalenie obywatela państwa trzeciego”. Na mocy tej dyrektywy państwa członkowskie zgodnie ze swoimi regulacjami krajowymi przyznają cudzoziemcom odpowiedni czas na zastanowienie się i podjęcie decyzji co do współpracy z właściwymi organami[28]. Państwo Członkowskie może w każdej chwili zakończyć okres przeznaczony na zastanowienie się z przyczyn związanych z porządkiem publicznym i ochroną bezpieczeństwa narodowego lub jeżeli właściwe organy stwierdziły, że dana osoba aktywnie, dobrowolnie i z własnej inicjatywy ponownie nawiązała kontakt ze sprawcami przestępstw handlu ludźmi lub ułatwiania nielegalnej imigracji.

Po upływie okresu przeznaczonego na zastanowienie się lub wcześniej, jeżeli właściwe organy są zdania, że zainteresowany obywatel państwa trzeciego spełnił określone kryteria Państwa Członkowskie rozważą:

a) możliwości, jakie przedłużenie pobytu danej osoby na danym terytorium stwarza dla dochodzenia lub postępowania sądowego; oraz

b) czy wyraziła ona wyraźny zamiar współpracy; oraz

c) czy zerwała ona wszystkie kontakty z osobami podejrzewanymi o czyny, które mogą być zaliczone do przestępstw handlu ludźmi lub ułatwiania nielegalnej migracji[29].

Zobowiązanie do powrotu cudzoziemca, który nie chce współpracować z organami państwa, a w szczególności poddać się określonym czynnościom mającym na celu ustalenie jego tożsamości, złożenie wniosku o udzielnie ochrony międzynarodowej, umieszczenie w strzeżonym ośrodku zamkniętym dla cudzoziemców etc. nie jest kwestią uznania właściwegoorganu, ale obowiązkiem nałożonym na właściwy organ tak przez przepisy prawa krajowego, jak i międzynarodowego. Osoba taka stwarza zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego, a ponadto nie przestrzega prawa państwa, w którym się znajduje do czego jest zobowiązana na mocy Konwencji genewskiej[30]. Ponadto sama Konwencja genewska stanowi, że „[u]mawiające się Państwa nie będą nakładały kar za nielegalny wjazd lub pobyt na uchodźców przebywających bezpośrednio z terytorium, na którym ich życiu lub wolności zagrażało niebezpieczeństwo w rozumieniu artykułu 1, i weszli lub przebywają na ich terytorium bez zezwolenia, pod warunkiem że zgłoszą się bezzwłocznie do władz i przedstawią wiarygodne przyczyny swojego nielegalnego wjazdu lub pobytu”.W przypadku cudzoziemców przekraczających nielegalnie granicę polsko-białoruską, którzy nie chcą współpracować z polskimi organami nie tylko nie jest spełniony warunek bezpośredniości, ale także obowiązek bezzwłocznego zgłoszenia się do władz i przedstawienia wiarygodnych przyczyn swojego nielegalnego wjazdu lub pobytu, a zatem nie mogą oni korzystać z przyznanej tym przepisem ochrony.

Na mocy u.u.o.c. możliwe jest przeprowadzenie postępowania w trybie przyspieszonym[31] nawet wówczas, gdy wnioskodawca wprowadził organ rozpatrujący wniosek w błąd oraz gdy stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego lub był z tego powodu w przeszłości wydalony z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Jednak nawet w tym postępowaniu potrzebna jest wola cudzoziemca do złożenia wniosku o udzielenie ochrony i współpraca z właściwymi organami w tym zakresie.

Zgodnie z tzw. rozporządzeniem Dublin III wycofanie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej” oznacza „działanie, w wyniku którego wnioskodawca kończy postępowanie rozpoczęte złożeniem przez niego wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, zgodnie z dyrektywą 2013/32/UE, w sposób wyraźny lub dorozumiany”[32].

Na podstawie art. 28 ust 1. dyrektywy 2013/32/UE „Państwa członkowskie mogą przyjąć domniemanie, że wnioskodawca w sposób dorozumiany wycofał wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej lub zaprzestał jego popierania w szczególności, kiedy upewniono się, że:

a) nie odpowiedział on na żądania dostarczenia informacji mających znaczenie z punktu widzenia wniosku w rozumieniu art. 4 dyrektywy 2011/95/UE lub nie stawił się na przesłuchanie, o którym mowa w art. 14–17 niniejszej dyrektywy, chyba że wnioskodawca wykaże w rozsądnym terminie, że to zaniechanie było spowodowane okolicznościami, na które nie miał wpływu;

b) zbiegł z miejsca, w którym zamieszkiwał lub był przetrzymywany lub opuścił takie miejsce bez zezwolenia, nie kontaktując się z właściwym organem w rozsądnym terminie, lub nie wywiązał się w rozsądnym terminie z obowiązku zgłaszania się lub innych obowiązków kontaktowania się, chyba że wnioskodawca wykaże, że było to spowodowane okolicznościami, na które nie miał wpływu.

Państwa członkowskie mogą ustanowić terminy lub wytyczne do celów wdrażania tych przepisów”. Wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej uznaje się za wycofany w sposób dorozumiany w rozumieniu u.u.o.c. w przypadkach wskazanych w art. 40 ust. 2.

Państwa członkowskie zapewniają, aby taka osoba nie została wydalona z naruszeniem zasady non-refoulement.

Koncepcja bezpiecznego kraju trzeciego określona jest w art. 38 dyrektywy, który stanowi: Państwa członkowskie mogą stosować koncepcję bezpiecznego kraju trzeciego jedynie w przypadku, gdy właściwe organy upewniły się, że osoba ubiegająca się o ochronę międzynarodową będzie traktowana w danym państwie trzecim zgodnie z następującymi zasadami:

a) życie i wolność tej osoby nie są zagrożone z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych;

b )nie zachodzi ryzyko doznania przez nią poważnej krzywdy określonej w dyrektywie 2011/95/UE;

c) przestrzegana jest zasada non-refoulement zgodnie z konwencją genewską;

d) przestrzegany jest ustanowiony w prawie międzynarodowym zakaz wydalania, gdy jest on sprzeczny z prawem do wolności od tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania; oraz

e) istnieje możliwość ubiegania się o nadanie statusu uchodźcy i, jeśli status taki zostanie przyznany, uzyskania ochrony zgodnie z konwencją genewską.

2.   Stosowanie koncepcji bezpiecznego kraju trzeciego podlega przepisom ustanowionym w prawie krajowym, w tym:

a) przepisom wymagającym istnienia związku między wnioskodawcą a danym państwem trzecim, na podstawie których udanie się do tego państwa byłoby rozsądne z punktu widzenia tej osoby;

b) przepisom dotyczącym metodologii, za pomocą której właściwe organy upewniają się, że można zastosować koncepcję bezpiecznego kraju trzeciego w odniesieniu do konkretnego państwa lub konkretnego wnioskodawcy. Metodologia taka obejmuje rozważenie w poszczególnych przypadkach, czy dane państwo jest bezpieczne dla konkretnego wnioskodawcy lub uznanie na poziomie krajowym państw ogólnie uznawanych za bezpieczne;

c) przepisom zezwalającym, zgodnie z prawem międzynarodowym, na odrębne badanie, czy dane państwo trzecie jest bezpieczne dla konkretnego wnioskodawcy, które, co najmniej, zezwalają wnioskodawcy na odwołanie się od zastosowania koncepcji bezpiecznego kraju trzeciego na takiej podstawie, że dane państwo trzecie nie jest bezpieczne w jego szczególnej sytuacji. Wnioskodawcy zezwala się również na podważenie istnienia związku łączącego go z państwem trzecim, o którym mowa w lit. a)”.

Białoruś sprowadza nielegalnych migrantów poddając Polskę i inne państwa tzw. szantażowi migracyjnemu tj. prokurowanej migracji. Grupie osób koczujących na granicy z Polską dostarcza żywności[33], papierosów[34], telefonów[35], ubrań[36] i narzędzi do forsowania polskiej granicy[37]. Cudzoziemcy znajdują się pod skuteczną kontrolą służb białoruskich[38], a życie i wolność tych osób nie są zagrożone z powodu ich rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych. Białoruś jest sygnatariuszem konwencji genewskiej, a zatem spełnia kryteria wymienione w dyrektywie, a ponadto jest odpowiedzialna za sprowadzenie migrantów i wywołanie kryzysu na granicy.

Warto podkreślić, że zasada non-refoulementnie ma charakteru absolutnego i dotyczy uchodźców, a status cudzoziemców, którzy nie chcą ubiegać się o pomoc międzynarodową i współpracować z polskimi organami w tym zakresie nie został ustalony.

W orzecznictwie wskazuje się, że art. 13 u.u.c.o. jest odpowiednikiem art. 1 lit. a pkt 2 Konwencji genewskiej i zawiera zamknięty katalog przyczyn nadania statusu uchodźcy. Jak podkreślił Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie „nie obejmuje on ofiar wojen, klęsk żywiołowych, głodu, sytuacji rodzinnej, braku pracy i możliwości nauki czy biedy. Uchodźcą jest więc osoba, która spełnia kryteria zawarte w przytoczonej definicji, a której kluczowy element stanowi «uzasadniona obawa przed prześladowaniem», wskazujący podstawowe cechy uchodźcy. Definicja ta posługuje się elementem subiektywnym, albowiem «obawa» jest odczuciem indywidualnym, stanem umysłu osoby ubiegającej się. Pojęciu «obawa» towarzyszy określenie «uzasadniona», a to oznacza, że nie tylko stan uczuć osoby zainteresowanej decyduje o statusie uchodźcy, lecz że musi on zostać potwierdzony przez ocenę sytuacji obiektywnej. Ustalenie statusu uchodźcy wymaga przede wszystkim oceny oświadczeń ubiegającego się. Oświadczenia te nie mogą być jednak rozważane w oderwaniu od sytuacji, która je określa. Termin «uzasadniona obawa» łączy zatem element subiektywny i obiektywny, i oba - jak wskazane zostało w Podręczniku «Zasady i tryb ustalania statusu uchodźcy» Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców (Genewa, styczeń 1992 r.) - muszą być brane pod uwagę w procedurze ustalania statusu. Ocena, czy obawa cudzoziemca przed prześladowaniem jest uzasadniona, musi być więc dokonana w odniesieniu do indywidualnego przypadku i na tle ogólnej sytuacji społeczno-prawnej i polityczno-ekonomicznej kraju pochodzenia cudzoziemca ubiegającego się o status uchodźcy” [39].

Ponadto art.  21 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE stanowi:

„1. Państwa członkowskie, zgodnie ze swoimi zobowiązaniami międzynarodowymi, przestrzegają zasady non-refoulement.

2.   Jeżeli zobowiązania międzynarodowe wspomniane w ust. 1 tego nie zabraniają, państwa członkowskie mogą odesłać uchodźcę, bez względu na to, czy jego status został formalnie uznany, jeżeli:

a) istnieją racjonalne podstawy, by uznać danego uchodźcę za zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa członkowskiego, w którym przebywa; lub

b) dany uchodźca został skazany prawomocnym wyrokiem za szczególnie poważne przestępstwo i stanowi zagrożenie dla społeczności tego państwa członkowskiego.

3. Państwa członkowskie mogą cofnąć zezwolenie na pobyt, pozbawić tego zezwolenia, odmówić przedłużenia jego ważności lub odmówić jego przyznania uchodźcy, do którego ma zastosowanie ust. 2”[40].

Zgodnie z art. 9 ust. 1 dyrektywy 2013/32/UE„Wnioskodawcom zezwala się na pozostawanie w państwie członkowskim, wyłącznie na potrzeby procedury, do czasu podjęcia przez organ rozstrzygający decyzji zgodnie z procedurami obowiązującymi w pierwszej instancji określonymi w rozdziale III. To prawo do pozostawania nie oznacza uprawnienia do otrzymania zezwolenia na pobyt”[41].

Z kolei art. 13 tej dyrektywy stanowi:

1.  Państwa członkowskie nakładają na wnioskodawców obowiązek współpracy z właściwymi organami w celu ustalenia ich tożsamości oraz innych elementów, o których mowa w art. 4 ust. 2 dyrektywy 2011/95/UE. Państwa członkowskie mogą nałożyć na wnioskodawców inne obowiązki w zakresie współpracy z właściwymi organami, o ile obowiązki takie są konieczne dla rozpatrzenia wniosku.

2.   Państwa członkowskie mogą postanowić w szczególności, że:

a) wnioskodawcy są zobowiązani do kontaktowania się z właściwymi organami lub do osobistego stawiennictwa przed nimi, niezwłocznie albo w wyznaczonych terminach;

b) wnioskodawcy muszą przekazać posiadane przez nich dokumenty mające znaczenie dla rozpatrzenia wniosku, takie jak swoje paszporty;

c) wnioskodawcy są zobowiązani do informowania właściwych organów o swoim aktualnym miejscu pobytu lub adresie zamieszkania oraz o wszelkich zmianach w tym zakresie w najkrótszym możliwym terminie. Państwa członkowskie mogą postanowić, że wnioskodawca musi przyjmować wszelką korespondencję odpowiednio w ostatnim wskazanym miejscu pobytu lub pod ostatnim wskazanym adresem zamieszkania;

d) właściwe organy mogą przeszukiwać wnioskodawcę oraz przedmioty, które nosi przy sobie. Bez uszczerbku dla wszelkich przeszukań przeprowadzanych ze względów bezpieczeństwa, przeszukanie osoby wnioskodawcy na mocy niniejszej dyrektywy zostaje przeprowadzone przez osobę tej samej płci, z pełnym poszanowaniem zasad godności ludzkiej oraz integralności fizycznej i psychicznej;

e) właściwe organy mogą wykonywać fotografie wnioskodawcy; oraz

f) właściwe organy mogą utrwalać treść ustnych wypowiedzi wnioskodawcy, pod warunkiem że został on o tym uprzednio poinformowany.

Analogicznie do powyższego art. 352 u.c. stanowi, żeudzielenia zgody na pobyt tolerowany odmawia się cudzoziemcowi w przypadkach, o których mowa w art. 351 pkt 2 lub 3, jeżeli jego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej może stanowić zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.

Na moc art. 303 ust.1 pkt 9-11 u.c. nie wszczyna się postępowania w sprawie zobowiązania cudzoziemca do powrotu, a wszczęte postępowanie w tej sprawie umarza się, jeżeli cudzoziemiec: może zostać niezwłocznie przekazany do państwa trzeciego na podstawie umowymiędzynarodowej o przekazywaniu i przyjmowaniu osób po uprzednimzatrzymaniu go w związku z przekroczeniem granicy wbrew przepisom prawa,lubmoże być niezwłocznie doprowadzony do granicy, jeżeli został zatrzymanyw strefie nadgranicznej bezpośrednio po nieumyślnym przekroczeniu granicywbrew przepisom prawa, lubmoże zostać przekazany do innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej,państwa członkowskiego Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu(EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej na podstawie obowiązującej w dniu 13 stycznia 2009 r. umowy międzynarodowej o przekazywaniu i przyjmowaniu osób.

Cudzoziemcowi odmawia się udzielenia zgody na pobyt ze względów humanitarnych, jeżeli istnieją poważne podstawy, aby sądzić, że stanowi zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego[42]. Z tej samej przyczyny odmawia się cudzoziemcowi udzielenia zgody na pobyt tolerowany[43]. Cudzoziemcowi cofa się zgodę na pobyt ze względów humanitarnych w przypadku, gdy okoliczności uzasadniające odmowę udzielenia zgody powstały po jejudzieleniu[44]. Zgodę na pobyt tolerowany cofa się w przypadku, gdy dalszy pobyt cudzoziemca może stanowić zagrożenie dla obronności lubbezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego[45].

5. Pomoc udzielana dzieciom migrantów

Rzecznik Praw Dziecka opublikował ustalenia jakie poczynił w sprawie zagwarantowania praw dzieci migrantów próbujących przedostać się do Polski z terytorium Białorusi. Zgodnie z ustaleniami „rodziny z dziećmi, które przedostaną się na terytorium Polski i poproszą o objęcie ich procedurą ochrony międzynarodowej, są kierowane do ośrodków dla cudzoziemców, gdzie czekają na decyzje Urzędu ds. Cudzoziemców”[46]. Ponadto RPD stwierdził, że „funkcjonariusze Straży Granicznej i Policji, a także żołnierze Wojska Polskiego udzielają pierwszej pomocy medycznej i humanitarnej każdemu dziecku, które nielegalnie przekroczyło granicę. Decyzję o tym, czy zostanie ono objęte procedurą ochrony międzynarodowej, podejmują jednak jego rodzice lub opiekunowie, a nie przedstawiciele państwa polskiego”[47]. Natomiast „w sytuacji zagrożenia zdrowia lub życia dziecka, niezależnie od statusu prawnego jego pobytu na terytorium Polski, jest ono objęte specjalistyczną opieką lekarską w placówce medycznej”[48].

Rzecznik wskazuje również, że „[p]rzekazywanie stronie białoruskiej dotyczy migrantów, którzy po nielegalnym przedostaniu się na terytorium naszego kraju odmawiają ochrony ze strony Polski, ponieważ chcą jechać dalej na zachód Europy. (…) Migranci, którzy nie zgadzają się na umieszczenie ich w polskim ośrodku, po udzieleniu im pomocy medycznej, przekazaniu żywności i odzieży, są zgodnie z prawem przekazywani stronie białoruskiej w bezpiecznych dla nich warunkach”[49].

Z ustaleń RPD wynika także, że dochodzi do sytuacji „wykorzystywania dzieci przez służby białoruskie i migrantów w celu nakłonienia funkcjonariuszy Straży Granicznej do odstąpienia od zatrzymania. Dzieci są m.in. specjalnie rozbierane i wyziębiane”[50]. Należy podkreślić, że tego rodzaju instrumentalne wykorzystywanie dzieci w rażący sposób zagraża dobru dziecka. W związku z tym możliwe jest wszczęcie z urzędu postępowania w sprawie o przymusowe umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej[51]. W wypadku zagrożenia dobra dziecka, przy jednoczesnej odmowie rodziców objęcia ich ochroną, sąd opiekuńczy może wydać stosowne zarządzenie, którego skutkiem mogłoby być rozdzielenie rodziny - to jest przekazanie rodziców stronie białoruskiej przy jednoczesnym zabezpieczeniu potrzeb dziecka na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Trzeba przy tym podkreślić, że rozdzielanie rodzin jest ostatecznością, która może być koniecznością z uwagi na wyrażoną w art. 3 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka[52] zasadę prymatu najlepszego zabezpieczenia dobra dziecka. W związku z powyższym rozdzielenie rodziny może być stosowane w wyłącznie skrajnych przypadkach zagrożenia dla zdrowia lub życia dziecka, którego rodzice - nawet wobec zagrożenia dla dziecka - nie decydują się na współpracę z polską administracją w zakresie umożliwiającym udzielenie ochrony w Polsce.

            Jedynie na marginesie należy dodać, że Rzecznik Praw Dziecka uznał za niedopuszczalne publikowanie wizerunku dzieci, chronionego m.in. przez przepisy o ochronie danych osobowych[53]. Szerszy komentarz do sprawy nagrania dzieci ze strzeżonego ośrodka dla cudzoziemców w Michałowie przedstawił także Instytut Ordo Iuris[54].

 

6. Podsumowanie

Polska stosuje się do decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o wdrożeniu środków tymczasowych, wykorzystując legalne metody realizacji orzeczenia. Aby wykonać zarządzone przez ETPCz środki tymczasowe strona polska przygotowała pomoc rzeczową dla cudzoziemców, którzy koczują na granicy. Udzielenie pomocy przez Polskę osobom znajdującym się w okolicach Usnarza Górnego uzależnione jest od zgody Białorusi. Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego i respektuje nienaruszalność granic państwowych, dlatego też nie podejmuje żadnych działań na terytorium Białorusi. Grupa cudzoziemców koczujących na granicy znajduje się pod skuteczną kontrolą służb białoruskich, które regularnie dostarczają im żywność, papierosy, telefony. Osoby, które przekroczyły nielegalnie granicę polsko-białoruską trafiają do strzeżonych ośrodków dla cudzoziemców i mają zapewnioną pomoc, chyba że nie wyrażą na to zgody i nie stosując się do poleceń właściwych organów stwarzają zagrożenie dla bezpieczeństwa i porządku publicznego, wówczas stosuje się do nich procedurę doprowadzenia do granicy.

ETPCz nie nakazał Polsce przyjmować na swoje terytorium osób próbujących nielegalnie przekroczyć granicę. Wykonanie zarządzonych środków tymczasowych Trybunał uzależnia od prawdziwości danych przekazywanych przez pełnomocników skarżących i od faktycznego przebywania cudzoziemców na terytorium Polski. Informacje o rzekomym„wypychaniu”przez polską Straż Graniczną cudzoziemców, którzy przekroczyli nielegalnie granicę są fałszywe i obraźliwe dla Polski.

Polska przekazała stanowisko przekazała do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stanowisko w sprawie zarządzenia przez ETPC środków tymczasowych, w którym wskazuje, że polskie służby graniczne należycie wywiązują się z obowiązków ochrony granicy państwowej, będącej jednocześnie granicą zewnętrzną UE.Polska podkreśla, że osoby (występujące w roli skarżących), przebywające  w obozowisku w okolicach miejscowości Usnarz Górny, pozostają na terytorium Białorusi. Strona polska, chcąc sprostać zarządzonym przez Trybunał środkom tymczasowym, proponuje pełnomocnikom skarżących udanie się na najbliższe przejście graniczne w Bobrownikach lub przejście graniczne w Kuźnicy.

Strona polska zwróciła także uwagę na fakt, że w rozmowie z polskim chargé d’affaires w Mińsku, UNHCR wyraził stanowisko, iż osoby przebywające w obozowisku na terytorium Białorusi nie kwalifikują się do udzielenia ochrony międzynarodowej, ponieważ zgodnie z pozyskanymi informacjami w ostatnich latach przebywały legalnie na terytorium Federacji Rosyjskiej w rejonie Uralu.

Łukasz Bernaciński – dyrektor Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris

Maria Podlodowska – analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris