macierzyństwo zastępcze

W poniedziałek 23 listopada w Paryżu odbyło się spotkanie w ramach Komisji Spraw Społecznych, Zdrowia i Zrównoważonego Rozwoju Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Wśród punktów porządku obrad znajdowało się sprawozdanie dotyczące surogacji, zatytułowane „Prawa człowieka i kwestie etyczne związane z macierzyństwem zastępczym” [AS/SOC (2015) 46, the ‘Surrogacy Report’] - które już przed wygłoszeniem wywołało wiele kontrowersji.

Ze względu na zarzucany konflikt interesów sprawozdawcy (związany z działalnością zawodową) oraz próbę podważenia w rezolucji dotychczasowego stanowiska UE w tej sprawie, zadecydowano o przeniesieniu pierwszego czytania rezolucji na obrady plenarne Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, które odbędą się w styczniu 2016 roku w Strasburgu.

Sprawozdanie miało zostać przedstawione przez Petre de Sutter, belgijską senator, z zawodu lekarza ginekologa, szefa departamentu medycyny reprodukcyjnej w Szpitalu Uniwersyteckim w Gandawie. Klinika jest jednym z czterech belgijskich szpitali praktykujących zabiegi surogacji, mimo braku koniecznych ku temu regulacji prawnych. Bez wątpienia, z samego faktu promowania i legalizacji macierzyństwa zastępczego na poziomie europejskim, belgijska senator czerpałaby bezpośrednie korzyści finansowe. Tymczasem Kodeks etyczny członków Zgromadzenia Parlamentarnego w Art. 8 stanowi, że członkowie Zgromadzenia (w tym także sprawozdawcy) powinni unikać wszelkich konfliktów pomiędzy rzeczywistymi lub potencjalnymi, gospodarczymi, handlowymi, finansowymi lub innymi interesami, na poziomie zawodowym, osobistym lub rodzinnym oraz interesem publicznym związanym z przedmiotem prac Zgromadzenia. Naruszenie tego przepisu przez Petrę de Sutter było ewidentne, w związku z czym zadecydowano o przełożeniu obrad. Nieznane są jeszcze decyzje co do osoby nowego sprawozdawcy.

Ponadto, w 2011 roku na forum Parlamentu Europejskiego dyskutowano już kwestie dopuszczalności surogacji oraz związanych z nią etycznych wątpliwości i społecznych zagrożeń. Przyjęto wówczas rezolucję, która jasno określa surogację jako zjawisko negatywne i szkodliwe społecznie oraz wzywa państwa członkowskie do uznania jej za „poważny problem, wykorzystujący i uprzedmiotawiający ciało kobiety, w tym jej narządy rozrodcze.” W rzeczywistości jednak, surogacja oznacza nie tylko wykorzystanie ciała kobiety, ale także potraktowanie dziecka jako przedmiotu transakcji. Bez względu na to czy samo dziecko stanowi formę tej zapłaty, czy też fakt jego urodzenia zobowiązuje do niej określonego „zamawiającego”, zawsze celowo pozbawiane jest biologicznej matki, mimo że Konwencja o prawach dziecka w art. 7 stanowi, że każde dziecko ma "prawo wiedzieć i być pod opieką swoich rodziców".

Bez wątpienia Rada Europy jako najstarsza organizacja europejska, stworzona w celu promocji i ochrony praw człowieka, powinna zająć klarowne i jednoznacznie negatywne stanowisko w tej sprawie. Będzie to przedmiotem styczniowej debaty na sesji plenarnej Zgromadzenia Parlamentarnego, na której obecna będzie również delegacja posłów z Sejmu RP.

Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że pozbawienie władzy rodzicielskiej pary, która kupiła dziecko za pośrednictwem rosyjskiej agencji surogacyjnej na podstawie umowy o macierzyństwo zastępcze, stanowi naruszenie prawa do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego.

27 stycznia 2015 r. ETPC wydał wyrok w sprawie Paradiso i Campanelli v. Italy rozstrzygając na korzyść skarżącej włoskiej pary. Parze bardzo zależało na potomstwie, ale ze względu na ich dość zaawansowany wiek nie mogli sobie pozwolić na naturalne poczęcie. Dlatego w 2011 roku zdecydowali się na wyjazd do Rosji i wynajęcie tam matki zastępczej za pośrednictwem firmy specjalizującej się w tego typu transakcjach. Surogatka miała począć dziecko w drodze sztucznego zapłodnienia in vitro z wykorzystaniem nasienia oraz komórki jajowej konkubentów, któremu następnie miano wystawić rosyjski akt urodzenia. Para zapłaciła za całą procedurę 49 tys. euro.

Już po narodzinach dziecka akt ten został jednak podważony przez włoski urząd stanu cywilnego. Badanie porównawcze DNA wykazało, że dziecko nie jest w żadnym stopniu spokrewnione z parą. Para została więc pozbawiona władzy rodzicielskiej, a dziecko oddane do adopcji. Sądy włoskie oddaliły wszystkie odwołania pary argumentując, że państwo nie może akceptować handlu dziećmi.

Paradiso i Campanella złożyli więc dwie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – jedną w imieniu dziecka oraz drugą w imieniu własnym. ETPC odrzucił pierwszą skargę z przyczyn formalnych, stwierdzając że nie będąc rodzicami dziecka nie mogą go reprezentować w postępowaniu. Drugą skargę uwzględnił, uznając że nabywców dziecka należy uznać za rodzinę w rozumieniu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ponieważ przez 6 miesięcy od momentu narodzin traktowali je jak swojego potomka. Dlatego odebranie im dziecka stanowiło naruszenie ich prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.

ETPC obciążył Włochy kosztami sądowymi w wysokości 10,000 euro oraz nakazał wypłatę skarżącym odszkodowania opiewającego na 20,000 euro. Wyrok może zostać zaskarżony do Wielkiej Izby Trybunału.

W związku z tą sprawą, oficjalne pytanie pisemne skierował do Komitetu Ministrów RE prof. Krzysztof Szczerski, bowiem wyrok ten może stanowić punkt wyjścia dla stopniowej legalizacji handlu dziećmi w ramach umów o macierzyństwo zastępcze. Aby temu przeciwdziałać, europejskie organizacje obywatelskie powołały Międzynarodową Unię na rzecz zniesienia Surogacji, której członkiem jest Instytut Ordo Iuris. Zamierza ona, poprzez trwającą wciąż petycję obywatelską, zainicjować w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy działania mające na celu skuteczne przeciwdziałanie tej praktyce.

Dzięki zaangażowaniu Instytutu Ordo Iuris, 24 kwietnia 2015 r. członek Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, prof. Krzysztof Szczerski skierował do Komitetu Ministrów Rady Europy pisemne pytanie (sygn: Nr. 682, Doc. 13765) dotyczące kontrowersyjnej praktyki tzw. Macierzyństwa zastępczego, znanej szerzej jako surogacja. Poseł wyraził w nim zaniepokojenie faktem przyzwolenia, jakie obserwujemy w Europie na handel dziećmi przywołując na potwierdzenie tego, kontrowersyjne orzeczenie wydane ostatnio przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasbourgu, które usankcjonowało zakup dziecka urodzonego przez surogatkę w Rosji przez parę Włochów. Odpowiedzi na zadane przez prof. Szczerskiego pytanie Komitet Ministrów musi udzielić w ciągu 6 miesięcy.

Macierzyństwo zastępcze, zwane potocznie surogacją, to umowa, której celem jest poczęcie, urodzenie, a następnie porzucenie dziecka i przekazanie go innej osobie lub osobom. Służy ona wykorzystaniu “wynajętej” w tym celu kobiety do urodzenia dziecka, które następnie zobowiązuje się porzucić, zwykle za wynagrodzeniem.

Praktyka macierzyństwa zastępczego poważnie narusza dobro dziecka, które sprowadza się do roli towaru, pochodzącego częściowo od dostarczyciela nasienia, częściowo od „matki surogatki” i nabywanego przez osoby, które będą uchodzić za rodziców tego dziecka. Surogacja prowadzi do zerwania więzi dzieci z rodzicami biologicznymi, a tym samym do utraty przez dziecko jego własnej tożsamości.

Wokół kontraktów o macierzyństwo zastępcze powstał już wyspecjalizowany rynek usług komercyjnych, z castingami na surogatki i ofertami promocyjnymi. Ogromne nadzieje z rozwojem tych usług wiążą środowiska homoseksualne, widząc w surogacji możliwość pozyskiwania, dzięki metodzie in vitro i manipulacjom genetycznym, dzieci zawierających genetyczny materiał dwóch osób jednej płci.

W świetle art. 4 Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi (2005) surogacja nosi wszelkie znamiona handlu ludźmi. Narusza zarówno prawo europejskie, jak i prawo międzynarodowe, w szczególności art. 21 lit. d Konwencji ONZ o Prawach Dziecka (1989), art. 5 i 17 Europejskiej Konwencji o przysposobieniu dzieci (1967 i 1993), oraz art. 21 Konwencji z Oveido o prawach człowieka i biomedycynie.

Wiele państw członkowskich Unii Europejskiej milcząco toleruje lub nawet akceptuje praktykę macierzyństwa zastępczego. Przeciwdziałać temu procederowi chce Międzynarodowa Unia na rzecz zniesienia Surogacji, której członkiem jest Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris.Poprzez internetową petycję zbierane są podpisy poparcia dla inicjatywy wprowadzenia wyraźnego międzynarodowego zakazu surogacji. Petycja ta zostanie skierowana do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z wezwaniem do podjęcia działań mających na celu skuteczne przeciwdziałanie tej praktyce. Konkretnie chodzi o:

- wyraźne potępienie przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy, zgodnie z artykułem 65 jego regulaminu, wszelkich praktyk związanych z macierzyństwem zastępczym, które stoją w sprzeczności z godnością człowieka i jego i podstawowymi prawami.

- zainicjowanie projektu międzynarodowego aktu prawnego, który w sposób jasny będzie zakazywać w Europie wszelkich form macierzyństwa zastępczego.

- uczynienie z Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, gwaranta przestrzegania praw kobiet i dzieci oraz potępienia przez Trybunał praktyk związanych z macierzyństwem zastępczym, jako sprzecznych z prawami człowieka.

- inkorporowania do prawa europejskiego nowych standardów ochrony życia ludzkiego i podstawowych praw człowieka. Europa musi stanowić przykład dla innych narodów w walce z upowszechniającymi się pod nazwą macierzyństwa zastępczego, nadużyciami.

Petycja z zebranymi pod nią podpisami, zostanie przekazana Przewodniczącemu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy.