Wielka Izba ETPCz zdecyduje, czy Konwencja będzie gwarantować prawo do wspomaganego samobójstwa

7 października 2013 r. zespół pięciu sędziów Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przyjął wniosek Szwajcarii o przekazanie sprawy Alda Gross przeciwko Szwajcarii (skarga nr 67810/10) do Wielkiej Izby. Sprawa dotyczy skargi starszej kobiety, obywatelki Szwajcarii, która – nie cierpiąc na żadną chorobę – żądała śmiertelnej dawki środka farmakologicznego w celu popełnienia „wspomaganego samobójstwa”. Odmowa ze strony lekarzy stała się podstawą skargi do ETPCz, którego II Sekcja uznała powództwo Aldy Gross. W najbliższych miesiącach sprawa zostanie jednak ponownie rozpatrzona przez Wielką Izbę Trybunału w składzie 17 sędziów.

Decyzją z dnia 14 maja 2013 r. Druga Sekcja Trybunału, w wysoce kontrowersyjnym orzeczeniu, które zapadło czterema głosami przeciwko trzem, uznała, że Szwajcaria naruszyła przepis art. 8 Konwencji, tj. Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Dokonując twórczej wykładni przepisów konwencyjnych, Druga Sekcja Trybunału wskazała na istnienie indywidualnego prawa do wspomaganego samobójstwa (czyli przyzwolenia na eutanazję) w ramach prawa do poszanowania życia prywatnego. W ocenie Trybunału, różnica pomiędzy wspomaganym samobójstwem a eutanazją jest niewielka i zależy od tego, kto „naciska przycisk”.

Uzasadniając swoją decyzję, Trybunał odniósł się do kwestii ogólnych. W ocenie sędziów, „w dobie rozwoju medycyny połączonej z wydłużeniem oczekiwanej długości życia człowieka, wielu ludzi jest przekonanych, że nie powinni być zmuszani do odpoczynku w starszym wieku lub w stanach zaawansowanego psychicznego lub fizycznego zniedołężnienia, ponieważ pozostaje to w sprzeczności z ideą własnej tożsamości"( § 58 ).

Przedmiotowe stanowisko w tej sprawie kontynuuje linię orzeczniczą ze spraw: Pretty przeciwko Wielkiej Brytanii (nr 2346/02 z dnia 29 kwietnia 2002 r.), Haas przeciwko Szwajcarii (nr 31322/07 z dnia 20 stycznia 2011 r.) i Koch przeciwko Niemcom (nr 497/ 09 z dnia 19 lipca 2012), w których Trybunał stopniowo kreował „prawo jednostki do decydowania, w jaki sposób i w którym momencie jej życie zakończy się, pod warunkiem, że on lub ona jest w stanie podjąć swobodną decyzję w tej sprawie i konsekwentnie działa w tym kierunku” (Haas § 51).  W postępowaniu Koch przeciwko Niemcom Trybunał poszedł o krok dalej, uznając, że sędziowie powinni rozpatrywać powództwa  z zakresu wspomaganego samobójstwa indywidualnie, biorąc pod uwagę okoliczności konkretnej sprawy, niezależnie od tego, czy prawo karne danego państwa penalizuje tego typu działania.

W sprawie Alda Gross przeciwko Szwajcarii Sekcja II ETPCz potępiła w istocie normy medyczne dotyczące skutecznego wykonywania prawa do wspomaganego samobójstwa z uwagi na fakt, że wykluczają one, co do zasady, wspomagane samobójstwo dokonywane przez ludzi znajdujących się w dobrym stanie zdrowia. W tym postępowaniu zarzut odnośnie samobójstwa nie dotyczy „przypadku medycznego” chorej osoby, która chce zakończyć swoje życie, ale starszej kobiety, niecierpiącej na żadne dolegliwości, lecz zmęczonej życiem. Aldzie Gross odmówiono przepisania recepty na śmiertelną dawkę trucizny, jako że jej dobry stan zdrowia uniemożliwiał spełnienie warunków przewidzianych przez Kodeks Profesjonalnego Działania Medycznego oraz przyjęte przez szwajcarską Akademię Nauk Medycznych zasady etyki zawodowej lekarzy.

Zgodnie z art. 115 szwajcarskiego kodeksu karnego, namawianie do samobójstwa i wspomaganie go są zawinionymi przestępstwami tylko wtedy, gdy zostaną dokonane „z egoistycznych pobudek”. Szwajcarski Federalny Sąd Najwyższy uznał w odniesieniu do stosowania przepisów dotyczących narkotyków i leków, że trucizna może być podana wyłącznie na receptę, która jest ważna i tylko pod warunkiem, że lekarz szanuje zasady swojego zawodu, w szczególności wytyczne w zakresie etyki przyjęte przez Akademię Nauk Medycznych (wyrok z dnia 3 listopada BGE 133 I, 58).  Przedmiotowe wytyczne odnoszą się w szczególności do stanu zdrowia pacjenta – który powinien być chory i zbliżać się do końca swojego życia – oraz do form wyrażenia przez niego swojej woli. Mają one na celu ochronę pacjenta przed zewnętrzną presją bądź impulsywnymi decyzjami.

Większość Drugiej Sekcji uznała, że to prawo, a nie normy etyki zawodowej, powinny regulować warunki przepisywania trucizny. W konsekwencji, orzeczenie ETPCz opiera się na założeniu, że samobójstwo wiąże się z uznaniem indywidualnego prawa do wolności (§ 66), którego wykonywania nie mogą utrudniać zasady deontologii zawodowej. Regulacje w tym zakresie są zastrzeżone dla prawa, nawet jeżeli chodzi o działania podejmowane w ramach wykonywania zawodu lekarza.

W następstwie tego wyroku Szwajcaria musiałaby stworzyć ramy prawne pozwalające realizować prawo do wspomaganego samobójstwa bez względu na stan zdrowia. Ten wniosek wynika z założeń, że podstawowym celem praw człowieka i medycyny jest służyć woli jednostki, nawet jeśli oznacza to autodestrukcję. Autonomia osobista zostaje uznana za nową, podstawową wartość Konwencji, wyższą niż samo życie. W podobnym kierunku zmierzają wyroki Trybunału w sprawach dotyczących aborcji w Polsce i w Irlandii (Tysiąc przeciwko Polsce, nr 5410/03, 20 marca 2007 r.  i A.B. i C. przeciwko Irlandii , [WI] , nr 25579/05, 16 grudnia 2010).

Odnosząc się do wyników głosowania, należy zauważyć, że po raz kolejny Trybunał odsłonił swój wewnętrzny podział w zakresie rozpatrywanych problemów społecznych (patrz także: X i inni przeciwko Austrii [WI] , nr 19010/07, 13 lutego 2013). Czterech sędziów (Lorenzen, Sajó, Vučinić i Keller) narzuciło swoją decyzję, a tym samym - kontrowersyjne poglądy, trzem innym (Jočienė, Raimondi i Karakaş), w imię wizerunkowej jedności Trybunału, niezbędnej dla utrzymania jego autorytetu. Tymczasem artykuł 2. Konwencji wyraźnie stanowi, że „nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia”.