Ogólne założenia programu “Obywatele, Równość, Prawa i Wartości”
2 maja 2018 roku Komisja wydała komunikat adresowany do Parlamentu i Rady, określający proponowane założenia wieloletnich ram finansowych na lata 2021-2027[1]. Komisja w komunikacie tym zaproponowała utworzenie nowego Funduszu o nazwie “Sprawiedliwość, Prawa i Wartości”, który miałby składać się z dwóch odrębnych programów, a mianowicie programu “Prawa i Wartości” oraz programu “Wymiar Sprawiedliwość”. Po przeprowadzeniu rocznych prac nad programem “Prawa i Wartości”, 17 kwietnia 2019 roku Parlament Europejski przyjął rezolucję ustawodawczą sprawie wniosku dotyczącego przyjęcia rozporządzenia ustanawiającego ten Program[2]. Przyjmując tę rezolucję Parlament Europejski zdecydował jednocześnie o dopisaniu do nazwy programu dwóch wyrazów, a mianowicie “Obywatele” oraz “Równość”.
W punkcie 2 wstępu do projektu rozporządzenia podkreśla się, że Program ma być odpowiedzią na narastający w Europie ekstremizm, radykalizm i podziały. W celu zwalczania tych negatywnych zjawisk projekt wyraża konieczność rozwijania obywatelstwa europejskiego oraz tożsamości europejskiej, jak i uświadamiania obywateli o przysługujących im prawach.
Najbardziej kontrowersyjnymi zapisami zarówno we wstępie do projektu, jak i w proponowanych przepisach rozporządzenia, są fragmenty odnoszące się do kwestii równości płci czy praw tzw. środowisk LGBTQI. Pierwotnie, Komisja w swoim wniosku zaproponowała, aby we wstępie do rozporządzenia umieścić zdanie “Równość kobiet i mężczyzn stanowi podstawową wartość i cel Unii Europejskiej”[3]. Neutralne wyrażenie “równość między kobietą i mężczyzną” zostało następnie zastąpione nacechowanym ideologicznie terminem „gender equality”, który zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) odnosi się do tzw. płci społeczno-kulturowej[4]. Zastępując więc pierwotny termin skrajnie ideologicznym terminem “gender equality”, jednoznacznie sprzeciwiono się zawężaniu pojęcia płci jedynie do płci biologicznych.
W projekcie wstępu do rozporządzenia podkreśla się również, że “istnienie barier politycznych, strukturalnych i kulturowych stanowi przeszkodę dla osiągnięcia prawdziwej równości płci (“gender equality”)”[5] oraz że “propagowanie równości płci oraz aspektu płci[6] (“gender mainstreaming”) we wszystkich działaniach UE jest zatem jednym z jej głównych zadań, stanowi siłę napędową wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego i powinno być wspierane w ramach przedmiotowego programu”[7]. Przytoczony fragment potwierdza, że jednym z głównych założeń analizowanego programu ma być promowanie kwestii ideologicznych takich jak równość płci w rozumieniu płci społeczno-kulturowej, czy tzw. polityki równości płci. Polityka taka nieuchronnie wiąże się z zagrożeniem dla instytucji rodziny.
W kolejnym punkcie wstępu podkreśla się, że “Dzieci, osoby młode i inne grupy zagrożone, takie jak osoby LGBTQI i osoby niepełnosprawne, są również narażone na zwiększone ryzyko przemocy, w szczególności w relacjach rodzinnych i związkach”[8]. Autor projektu nie przytacza w tym miejscu żadnych badań potwierdzających powyższe twierdzenie, jakoby wymienione grupy były grupami najbardziej narażonymi na przemoc. Nie określa też, czym charakteryzuje się wspomniana przemoc w relacjach rodzinnych i intymnych oraz w jakim występuje nasileniu w porównaniu do przemocy występującej w innych obszarach społecznych. Faworyzując środowiska homoseksualne pomija on także zauważony m.in. przez Radę Europy problem narastających w Europie aktów wrogości, przemocy i wandalizmu skierowanych przeciwko chrześcijanom i ich miejscom kultu[9].
Zgodnie z tekstem projektu Program ma przy tym wspierać działania służące propagowaniu praw wymienionych grup oraz przyczyniać się do ich ochrony przed wszelkimi formami przemocy[10]. Uprzywilejowanie ww. grup społecznych można uznać za tzw. dyskryminację pozytywną, która według doktryny stosowana powinna być jedynie w ostateczności, ponieważ może stanowić poważne zagrożenie dla zasady równości[11]. Projektodawca nie wskazuje jednak, co było przyczyną uznania właśnie “osób LGBTQI”[12] za grupy szczególnie zagrożone i wymagające specjalnego traktowania, podczas gdy grupy prześladowanych chrześcijan nie zostały nawet wspomniane w rozporządzeniu.
Zasady funkcjonowania Programu – analiza części merytorycznej rozporządzenia
Program “Obywatele, Równość, Prawa i Wartości” składa się z czterech komponentów, Spełnienie wyznaczonych w nich celów ma być jednocześnie kryterium oceny danej organizacji w procesie klasyfikacji do udziału w programie. Komponenty te stanowią fundament procedury przyznawania finansowania w ramach programu, dlatego też wymagają szczególnej analizy.
Za cel pierwszego z komponentów, “Wartości Unii”, projekt rozporządzenia określa finansowanie organizacji promujących i działających na rzecz praworządności w państwach członkowskich[13]. Komponent ten nie pojawiał się we wcześniejszych wersjach projektu rozporządzenia. Został dodany do projektu dopiero w jego ostatecznej wersji, przyjętej przez Parlament Europejski.
Drugi z komponentów nosi nazwę “Równość, prawa i równość płci”. Jego celem jest przede wszystkim “propagowanie równości i zapobieganie nierównościom i dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną oraz ich zwalczanie”[14]. Już w tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt umiejscowienia obok dyskryminacji ze względu na religię dyskryminacji ze względu na orientację seksualną, czy dyskryminacji ze względu na płeć. Te dwie ostatnie formy dyskryminacji stanowią bowiem trzon zarówno całego komponentu, jak i całego programu, i to do nich najczęściej odwołuje się projektodawca.
Kolejnym celem komponentu ustanawia się wspieranie, kontynuowanie i wdrażanie kompleksowych strategii politycznych mających na celu propagowanie równości tzw. płci kulturowych (“gender equality”), wprowadzanie w główny nurt polityki problematyki tzw. aspektu płci i niedyskryminacji (“gender mainstreaming”)”, a także „zwalczanie rasizmu, ksenofobii i wszelkich form nietolerancji, w tym homofobii, bifobii, transfobii i interfobii, a także nietolerancji ze względu na tożsamość płciową, w internecie i poza nim”[15].
Trzeci komponent “Zaangażowanie i udział obywateli” ma promować zaangażowanie obywateli i ich uczestnictwo w demokratycznym życiu Unii, propagować wymiany między obywatelami różnych państw członkowskich, a także podnosić świadomość obywateli na temat wspólnej europejskiej historii[16]. Komponent ten ma również skupiać się na promocji tworzenia sieci i partnerstw miast w celu umożliwienia obywatelom Unii “praktycznego doświadczania bogactwa i różnorodności wspólnego dziedzictwa Unii” oraz w celu “uświadomienia, że są to fundamenty wspólnej przyszłości”[17]. Zgodnie z założeniami projektu komponent “Zaangażowanie i udział obywateli” ma w silnie dążyć do wypracowania wspólnego spojrzenia na kulturę i historię państw europejskich. Jednym z celów komponentu, wpisujących się w to założenie, jest także “wspieranie projektów mających na celu upamiętnianie decydujących wydarzeń z nowożytnej historii Europy, łącznie z przyczynami i skutkami reżimów autorytarnych i totalitarnych”[18].
Zadaniem ostatniego z komponentów – “Daphne” – ma być przede wszystkim zwalczanie przemocy ze względu na tzw. płeć kulturową („gender”), walka z przemocą w rodzinach, a także przeciwdziałanie przemocy wobec tzw. grup zagrożonych. Projekt jako jedną z czterech “zagrożonych grup”, które mają zostać objęte specjalną ochroną, wymienia tzw. osoby LGBTQI[19].
Nakreślone powyżej cele programu stanowią treści o ideologicznym charakterze. Większość z zadań stawianych przed Programem dotyczy kwestii tzw. równości płci kulturowych („gender equality”), uwzględniania aspektu płci (gender mainstreaming) oraz przeciwdziałania przemocy wymierzonej m.in. w tzw. osoby LGBTQI. Zgodnie z projektem rozporządzenia, realizacja celów poszczególnych komponentów stanowi główne kryterium przy kwalifikacji danej organizacji do udziału w Programie. W związku z tym wprowadzenie tak szczegółowych określeń, wskazujących często w bezpośredni sposób na konkretne środowiska (organizacje praw kobiet i organizacje LGBTQI) sprawia, że Program może przybrać w praktyce ekskluzywny charakter.
Związanie finansowania z kryterium realizowania szczegółowo określonych celów w jednoznaczny sposób narusza konstytucyjną zasadę równości wobec prawa[20], stanowi narzędzie promujące działania podważające konstytucyjną ochronę tożsamości małżeństwa[21] oraz promuje postulaty stojące w sprzeczności z konstytucyjną zasadą ochrony życia[22]. Wybiórcze określenie kryteriów wyboru organizacji społecznych ogranicza również funkcjonowanie konstytucyjnych zasad wolności poglądów[23] i pluralizmu politycznego.
17 stycznia 2019 roku Parlament Europejski przyjął kilkadziesiąt poprawek do projektu rozporządzenia. Kilka z przyjętych przez Parlament Europejski poprawek zostało następnie w ramach negocjacji międzyinstytucjonalnych odrzuconych, a niektórym nadano odmienny kształt. W dokumencie zmieniono m.in. kontrowersyjny fragment o konieczności walki z przemocą wobec kobiet w aspekcie zdrowotnym, wyrzucając z punktu 9 wzmiankę o prawach seksualnych i reprodukcyjnych. W tym samym miejscu pozostawiono jednak przyjęty przez PE kontrowersyjny fragment traktujący o potrzebie aktywnego zwalczania szkodliwych stereotypów i norm od najmłodszych lat, a także wszelkich form mowy nienawiści i przemocy w internecie[24]. Do punktu 9 dodano również wzmiankę o tym, że kobiety są najbardziej narażone na przemoc ze względu na płeć zarówno w sferze domowej, jak i publicznej oraz że istotne jest w tym kontekście wspieranie organizacji praw kobiet i innych podmiotów działających w tym obszarze[25]. Natomiast w punkcie 11 do wyliczenia zachowań dyskryminujących i nietolerancyjnych wymagających zwalczania w ramach Programu dodano “bifobię, transfobię, interfobię, a także inne formy nietolerancji oparte o kryterium płci, zarówno w Internecie jak i poza nim”[26].
W artykule 2 części merytorycznej projektu rozporządzenia poszerzono zakres podmiotowy potencjalnych beneficjentów Programu o “innych interesariuszy (wcześniej jedynie organizacje społeczeństwa obywatelskiego). Zmiana ta w znaczący sposób rozszerza możliwość udziału w Programie.
Projekt rozporządzenia przewiduje możliwość stosowania przez organy koordynujące Program metody zarządzania pośredniego stosowanego dotychczas w Polsce przy tzw. funduszach norweskich[27]. W ramach tej metody finansowanie dokonywane jest za pośrednictwem uznanego za niezależnego przez koordynatora Programu operatora funduszu. Fakt ten wywołuje obawy co do stosowania zasady obiektywizmu oraz równości przy podziale środków przeznaczonych na Program.
W najnowszym projekcie wycofano się natomiast z niebezpiecznego mechanizmu wsparcia na rzecz wartości. Mechanizm ten zakładał, że “w razie gdy w danym państwie członkowskim poważnie i szybko pogarsza się sytuacja w zakresie przestrzegania wartości Unii zapisanych w art. 2 TUE i istnieje ryzyko niewystarczającej ochrony i niedostatecznego propagowania tych wartości”, Komisja może uruchomić tryb przyspieszonego przyjmowania wniosków i przydzielania dotacji[28].
W przyjętym przez Parlament Europejski projekcie wycofano się również z poprawek przewidujących wprowadzenie parytetów płciowych w komisji oceniającej i w grupie konsultowanych ekspertów. Wycofano się także z obowiązku uwzględniania przy ocenie projektu tzw. aspektu płci.
Projekt Parlamentu zakłada przeznaczenie na Program 1 834 mln euro, jednak w wyniku negocjacji międzyinstytucjonalnych tymczasowo zawieszono kwestię budżetu[29]. Przydział środków budżetowych na Program zostanie określony po osiągnięciu ostatecznego porozumienia w sprawie następnego budżetu UE na lata 2021–2027. Negocjacje będą musiały więc zostać przeprowadzone już przez następny Parlament Europejski.
Autor: Damian Szulc
