Prawne uznanie surogacji uderzy w prawa człowieka

Adobe Stock

Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpatruje kwestię dopuszczalności odmowy rejestracji zagranicznego aktu urodzenia dziecka. Jako matka w dokumencie wskazana jest kobieta niespokrewniona z nim biologicznie. Pytanie w tej sprawie zadał Trybunałowi Francuski Sąd Kasacyjny. Problem dotyczy kontrowersyjnej praktyki tzw. macierzyństwa zastępczego, czyli surogacji, która w większości państw, w tym również we Francji, jest zakazana.

Macierzyństwo zastępcze to umowa, na podstawie której kobieta zobowiązuje się zajść w ciążę w drodze zapłodnienia pozaustrojowego, urodzić dziecko i przekazać je zleceniodawcom, którymi z reguły są niepłodne pary. W większości państw europejskich surogacja jest całkowicie nielegalna m.in. w Polsce, Austrii, Bułgarii, Chorwacji, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Niemczech, Norwegii i Hiszpanii. Pary z problemem niepłodności, jak również konkubinaty jednopłciowe, wyjeżdżają zatem do państw, w których surogacja jest dopuszczalna (jak np. Rosja, Ukraina, czy Gruzja) po to, aby wynająć tam surogatkę, która urodzi dla nich dziecko. W państwach tych można zapłacić kobiecie za poczęcie, urodzenie i oddanie dziecka oraz uzyskać akt urodzenia ze zleceniodawcami jako rodzicami. Surogatka, która dziecko urodziła, nie jest więc tam uznawana za matkę, jeśli zrzeknie się swoich praw na rzecz drugiej strony umowy surogacyjnej.

Francuski Sąd Kasacyjny wystąpił do ETPC z wnioskiem o wydanie opinii prawnej na temat dopuszczalności uznawania aktów urodzenia dziecka poczętego in vitro, w których jako matka widnieje kobieta z nim niespokrewniona. Sąd pyta Trybunał w Strasburgu, czy odmowa uznania takiego aktu narodzenia nie będzie naruszała prawa tej kobiety i znajdującego się pod jej opieką dziecka do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego oraz czy dla uznania takiego aktu urodzenia wystarczy, jeśli kobieta jest spokrewniona z dzieckiem genetycznie. 

Co istotne, praktyka macierzyństwa zastępczego jest nie do pogodzenia z ukształtowanymi na przestrzeni lat standardami Rady Europy oraz zobowiązaniami międzynarodowymi. Umowy o surogację stoją w sprzeczności z prawem europejskim - Konwencją o  ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w dziedzinie zastosowania biologii i medycyny oraz Konwencją o statusie dziecka pozamałżeńskiego. Są także sprzeczne z prawem międzynarodowym - protokołem fakultatywnym do Konwencji ONZ o prawach dziecka oraz Konwencją haską o przysposobieniu międzynarodowym. Trybunał w Strasburgu uznaje ponadto, że na mocy art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, na państwach członkowskich ciąży obowiązek umożliwienia dziecku poczętemu in vitro uzyskania pewnych informacji na temat jego biologicznej matki, nawet jeśli ma ona pozostać anonimowa.

Nie zawsze relacja pomiędzy dzieckiem a opiekującą się nim kobietą będzie stanowiła więź rodzinną w rozumieniu art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W wyroku Wielkiej Izby z 24 stycznia 2017 r. ETPC odmówił uznania za „więź rodzinną” podlegającą ochronie na mocy art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, kilkumiesięcznej relacji pomiędzy dzieckiem urodzonym przez surogatkę w Rosji, a kobietą i mężczyzną, którzy nie byli z nimi w żadnym stopniu spokrewnieni.

„Uznanie więzi emocjonalnej między dzieckiem a opiekującą się nim kobietą za dostateczną podstawę do uznania macierzyństwa w sensie prawnym utworzyłoby poważny wyłom w prawie aktów stanu cywilnego. Prawo aktów stanu cywilnego uznaje bowiem za matkę przede wszystkim kobietę spokrewnioną z dzieckiem biologicznie, a w drodze wyjątku także kobietę, która dziecko adoptowała. Jest to wyraz fundamentalnej reguły leżącej u podstaw aktów stanu cywilnego według której dokumenty urzędowe odzwierciedlają obiektywną rzeczywistość. Rozpatrując tę sprawę trzeba pamiętać o jej szerszym kontekście, u której źródła leży praktyka surogacji. Obecnie stanowi ona nową formę handlu dziećmi uderzając w podstawowe prawa człowieka”– komentuje Rozalia Kielmans-Ratyńska, Dyrektor Centrum Prawa Międzynarodowego Instytutu Ordo Iuris.

Komentarz Ordo Iuris do stanowiska Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wobec wniosku francuskiego Sądu Kasacyjnego do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (link)