Program „Pierwsze mieszkanie” – niewykorzystana szansa na prorodzinną politykę mieszkaniową

Adobe Stock

· Rząd przyjął program Pierwsze Mieszkanie. Na program składają się dwa instrumenty - Bezpieczny Kredyt 2%, czyli system dopłat do kredytu na zakup pierwszego M, a także Konto Mieszkaniowe – program pomocy oszczędzającym na zakup pierwszego mieszkania.

· Nad projektem ustawy wprowadzającej program debatować będzie teraz Sejm, najprawdopodobniej na posiedzeniu w dniach 12 – 14 kwietnia.

· Instytut Ordo Iuris wskazuje w opinii, że „Pierwsze Mieszkanie” nie posiada żadnych elementów, które można byłoby uznać za prorodzinne, czy to w wymiarze zachęcania do zawarcia małżeństwa, czy posiadania dzieci.

· Program w niektórych sytuacjach może wręcz zniechęcać do wchodzenia w związek małżeński. Ponadto powiela błędy poprzednich programów mieszkaniowych, ignoruje wytyczne „Strategii Demograficznej 2040” oraz może prowadzić do dalszego wzrostu cen mieszkań.

PRZECZYTAJ OPINIĘ - LINK

Pomimo tego, że Polska zalicza się do państw o najniższym poziomie dzietności na świecie, program „Pierwsze Mieszkanie” nie posiada żadnych elementów, które można byłoby uznać za stricte prorodzinne, czy to w wymiarze promałżeńskim, czy pronatalistycznym. W zaprezentowanym w Programie podejściu do polityki mieszkaniowej, aspekt demograficzny i rodzinny ma charakter całkowicie drugorzędny.

Program nie tylko nie posiada rozwiązań ściśle prorodzinnych. Ordo Iuris podkreśla, że trudno za takie uznać niewielkie podniesienie kwoty kredytu na 600 000 zł zamiast 500 000 zł, jak w przypadku „singli”. W niektórych sytuacjach Program może wręcz zniechęcać do wchodzenia w związek małżeński. Przewiduje on, że posiadanie mieszkania przez choć jednego z małżonków będzie wykluczać obojga ze skorzystania z preferencyjnego kredytu. Jednocześnie brak jest jakichkolwiek mechanizmów weryfikujących brak życia w konkubinacie przez beneficjentów programu. Rozważające zawarcie małżeństwa pary są w ten sposób zachęcane do porzucenia tych planów, skoro będąc w konkubinacie mogą pozyskać wsparcie dwukrotnie lub otrzymać je pomimo posiadania już mieszkania (domu) przez jednego z konkubentów.

Jak wskazuje Ordo Iuris, brak własnego mieszkania jest często barierą do założenia rodziny – ale Program ułatwia do niego dostęp na podstawie zdolności kredytowej, a nie planów i aktualnej sytuacji rodzinnej. Instytut podkreśla przy tym, że Program powinien zostać skierowany do tych, którzy, należąc do najbardziej potrzebujących własnego mieszkania, zapewnią największe prawdopodobieństwo korzystnego wpływu udzielonego wsparcia na demografię. Taką grupą są małżeństwa i rodziny z dziećmi (lub spodziewające się dziecka). W ocenie Ordo Iuris, jest to istotne ze względu na strategiczne, długotrwałe i niekorzystne konsekwencje kryzysu demograficznego dla Polski oraz zobowiązanie władz publicznych do otoczenia szczególną opieką rodziny, małżeństwa, macierzyństwa i rodzicielstwa zawarte w Konstytucji RP (art. 18 oraz art. 71 ust. 1 i 2) i potwierdzone orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego. Instytut zwraca także uwagę na konieczność adekwatnego lokowania publicznych środków.

Autorzy Programu pomijają doświadczenia poprzedniej inicjatywy mieszkaniowej  jaką było „Mieszkanie dla Młodych”. Większość osób korzystających z tego Programu była bezdzietna, a beneficjenci z dwójką lub trójką (i więcej) dzieci stanowili niewielki odsetek finalnych adresatów.

W związku z trudną sytuacją demograficzną (spadek liczby urodzeń z 402 tyś w 2017 r. do 305 tyś w 2022 r., a więc o 25 proc w pięć lat), przyjęta w 2022 r. rządowa „Strategia Demograficzna 2040”, wskazywała na potrzebę podjęcia szeregu działań w obszarze mieszkalnictwa ukierunkowanych na wsparcie rodzin z dziećmi. Tymczasem program „Pierwsze Mieszkanie” całkowicie pomija tę Strategię. Jak podkreśla Ordo Iuris, program nie bierze pod uwagi perspektywy demograficznej i traktuje rynek mieszkaniowy w oderwaniu od aspektu zachęcania do posiadania dzieci, przy czym maksymalnie rozszerza krąg adresatów.

Jak zauważa Narodowy Bank Polski, „ze względu na fakt, że instrument bezpieczny kredyt 2% wspierałby jedynie stronę popytową na rynku nieruchomości, jego wprowadzenie oddziaływałoby w kierunku wzrostu cen mieszkań, przyczyniając się do poprawy sytuacji finansowej deweloperów oraz sektora bankowego. Wyższe ceny mieszkań, ograniczałyby jeszcze bardziej ich ogólną dostępność dla części populacji, która nie byłaby uprawniona do korzystania z tego instrumentu”.

„Interesującym jest kontrast bijący z porównania programu Pierwsze Mieszkanie z – wyraźnie skuteczniejszą od polskiej – węgierską polityką mieszkaniową.  O ile komunikat wysyłany przez program Pierwsze mieszkanie można streścić jako: «proszę, oto pieniądze. Być może zachęcą was do posiadania dzieci (a być może nie)», o tyle komunikat formułowany na Węgrzech można ująć w słowach: «jeśli założycie rodzinę i będziecie mieć dzieci, nie zostaniecie sami – państwo udzieli Wam znaczącego wsparcia». To drugie podejście wydaje się lepiej realizować zasadę celowości i efektywności wydatkowania środków publicznych” – ocenia adw. Rafał Dorosinski, członek Zarządu Instytutu Ordo Iuris.

W odpowiedzi na opisane w opinii wady Programu związane z brakiem ściśle promałżeńskich, prorodzinnych lub pronatalistycznych elementów oraz związane z nimi wątpliwości co do jego efektywności w wymiarze demograficznym, Instytut rekomenduje:

1. ograniczenie grona adresatów Programu do małżeństw oraz rodzin z dziećmi lub rodzin spodziewających się dziecka (ciąża);
2. wprowadzenie mechanizmu łączącego wysokość wsparcia z liczbą posiadanych dzieci, przykładowo poprzez podzielenie dziesięcioletniego okresu dopłat na dwa pięcioletnie okresy, z których drugi uzależniony byłby od narodzin kolejnego dziecka (warunek nie obejmowałby rodzin z trójką dzieci).