Analiza listu Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara do Forum Żydów Polskich w sprawie dyskryminacji ze względu na przekonania religijne

Wstęp
W dniu 24 sierpnia br. do redakcji portalu „Forum Żydów Polskich” (dalej FŻP) skierowany został list Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara (dalej RPO) dotyczący kwestii związanych z dyskryminacją w miejscu pracy ze względu na przekonania religijne[1]. List był reakcją na zachowanie klienta, który nie chciał być obsługiwany przez jedną z pracownic banku ze względu na noszone przez nią judaistyczne symbole religijne. W swoim stanowisku RPO potępił zachowanie klienta, wskazując, że wypełnia ono znamiona dyskryminacji[2], narusza dobra osobiste kobiety[3], a także stanowi przestępstwo z art. 119 § 1, 256 § 1 i 257 Kodeksu Karnego[4].

Choć należy zgodzić się z wyrażoną w liście RPO negatywną oceną zachowania klienta banku, poważne wątpliwości budzi użyte przez niego sformułowanie, sugerujące, że tylko „dyskretne uzewnętrznianie przekonań religijnych w miejscu pracy” nie narusza praw i wolności innych osób. Jak stanowią bowiem przepisy polskiej Konstytucji oraz prawa międzynarodowego, prawo do wyrażania przekonań co do zasady nie podlega limitacji, a jakiekolwiek ograniczenia w tym zakresie muszą mieć charakter ustawowy i być usprawiedliwione szczególnymi względami.  

Stan faktyczny sprawy

Pracownica banku w liście skierowanym na łamy portalu „Forum Żydów Polskich” opisała sytuację, jaka spotkała ją w miejscu pracy ze strony jednego z klientów[5]. Jak wskazała, klient ten potraktował ją w sposób dyskryminujący ze względu na jej domniemane przekonania religijne. Kobieta w dniu, w którym doszło do zdarzenia, przyszła do pracy w naszyjniku z małym symbolem gwiazdy Dawida, który kupiła ze względu na zainteresowanie kulturą żydowską. Noszony przez nią symbol religijny wzbudził nerwową reakcję u jednego z klientów, który początkowo nakazał jej zdjąć naszyjnik, a następnie stwierdził, że „nie będzie mnie Żydówka obsługiwać”. Próbował on również bez zgody kobiety robić jej zdjęcia, a także publicznie demonstrował niechęć do wyznania reprezentowanego przez noszony przez nią symbol.

Jak słusznie zauważył RPO, zachowanie klienta wobec kobiety wypełniało przesłanki niedozwolonej dyskryminacji w miejscu pracy (art. 11³ KP), naruszyło jej dobra osobiste (art. 23 w zw. z  24 KC), a także stanowiło tzw. przestępstwo  z nienawiści, o którym mowa w art. 119 § 1, 256 § 1 i 257 KK. Jak wskazano już we wstępie, należy zgodzić się z kwalifikacją czynu dokonaną przez RPO. Tym, co budzi jednak poważne wątpliwości, jest użyte zarówno w liście, jak i materiale prasowym sformułowanie[6], zgodnie z którym „ dyskretne uzewnętrznianie uczuć religijnych nie narusza praw i wolności innych osób”. Tak sformułowana odpowiedź jednoznacznie sugeruje, że „niedyskretne” ujawnianie swojej wiary może naruszać prawa innych osób.

Wolność sumienia i przekonań religijnych w polskiej Konstytucji

Wolność sumienia jest jednym z podstawowych praw gwarantowanych przez polską Konstytucję. Jak wskazuje ust. 1 art. 53 KRP „Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”. Owa wolność sumienia i religii obejmuje między innymi wolność „uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez „uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie(…)” (art. 53 ust. 2 KRP). Wykonywanie wolności sumienia ograniczone może być wyłącznie w drodze ustawy, w ściśle określonych przez Konstytucję przypadkach, wymienionych enumeratywnie w ust. 5 art. 53 - gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

Problem granic wolności sumienia i wolności religijnej stał się przedmiotem orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Jak podkreśla Trybunał, wolność sumienia zagwarantowana w polskiej Konstytucji ma charakter ponadpozytywny,  wynika z samej natury człowieka i jest istotnym elementem jego godności. Z tych przyczyn, nie może być mowy o przyznawaniu tej wolności w drodze autorytarnej decyzji organów państwowych – jest ona wrodzoną, niezbywalną wartością, przynależną każdemu człowiekowi i stanowi „refleks uniwersalnej idei godności osoby ludzkiej”[7]. Państwo ma obowiązek pełnić funkcję bezstronnego i neutralnego organizatora praktykowania różnych religii. Obowiązek ten jest „nie do pogodzenia z jakąkolwiek kompetencją państwa do dokonywania oceny zasadności przekonań religijnych lub sposobów, za pomocą których są one wyrażane”[8].

Warto w tym kontekście również wskazać, że wartość wolności religijnej ma znaczenie tak fundamentalne w demokratycznym państwie prawa, że nie może być ona ograniczona nawet w okoliczności stanu wojennego czy też stanu wyjątkowego, dzięki czemu posiada ona równoważny konstytucyjny status i ochronę prawną co przyrodzona godność człowieka, ochrona życia, humanitarne traktowanie czy dostęp do sądu.

Z powyższych konstatacji, jasno wynika, że jakiekolwiek ograniczenie uzewnętrzniania przekonań religijnych, będących istotnym elementem wolności sumienia jest wyjątkiem od reguły i powinno spełniać jednocześnie dwa warunki:

a) Mieć charakter ustawowy

oraz

b) Mieć na celu ochronę bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

Wolność sumienia i przekonań a prawo międzynarodowe

Podobne gwarancje dotyczące ochrony wolności sumienia i uzewnętrzniania swoich przekonań zawierają również przepisy prawa międzynarodowego. Jak wskazuje art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka[9], każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii, a prawo to obejmuje również „wolność manifestowania swojej religii lub swoich poglądów indywidualnie lub kolektywnie, publicznie lub prywatnie, za pomocą nauczania, praktyk religijnych, sprawowania kultu i rytuałów.”. W podobny sposób do wolności religijnej odnosi się Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych[10], który wskazuje, że wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób (art. 18 ust. 3 MPPOiP). Analogiczne postanowienia znajdują się także w art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka[11] oraz art. 10  Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej[12].

W swoim stanowisku, Rzecznik Praw Obywatelskich przytoczył również orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasbourgu, który rzeczywiście użył sformułowania o „dyskretnym” uzewnętrznianiu uczuć religijnych. Należy jednak podkreślić, że przytoczone orzeczenie potwierdza  dopuszczalność noszenia – ze swej natury ostentacyjnych – turbanów i hidżabów, co sprawia, że posłużenie się w nim w kontekście omawianej sprawy jest bezprzedmiotowe [13].

Konkluzje

Nie ma wątpliwości, że sprawa opisana przez pracownicę banku dotyczy możliwości uzewnętrzniania przekonań religijnych publicznie, czego sposobem jest m. in. noszenie symboli religijnych w miejscu pracy. Jak zostało to już wykazane, zarówno przepisy polskiej Konstytucji, jak i prawa międzynarodowego są w tym zakresie spójne i jednoznacznie wskazują, że manifestowanie swoich przekonań co do zasady nie podlega limitacji. Orzecznictwo Sądu Najwyższego precyzuje, że naruszeniem uczuć religijnych osoby jest wyśmiewanie lub uniemożliwianie wyrażania przez nią swoich przekonań[14].

Stwierdzenie Rzecznika Praw Obywatelskich, jakoby tylko „dyskretne uzewnętrznianie przekonań religijnych w miejscu pracy” nie naruszało praw i wolności innych osób, jest niezgodne z Konstytucją oraz przepisami traktatów międzynarodowych, których Polska jest stroną. Rzecznik w swojej tezie konfrontuje uzewnętrznianie przekonań religijnych z prawami i wolnościami innych osób, które rzeczywiście mogą być podstawą dla ograniczenia wolności sumienia. Należy jednak podkreślić, że ograniczenie to może nastąpić wyłącznie w drodze ustawy i musi spełniać wymogi proporcjonalności. Teza Rzecznika, zgodnie z którą uzewnętrznianie uczuć religijnych w miejscu pracy powinno byćdyskretne (a zatem ograniczone) stanowi zatem przykład arbitralnej i niemającej oparcia w przepisach interpretacji instytucji wolności sumienia. Należy podkreślić, że zgodnie z art. 1 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich[15], RPO jest zobowiązany do ochrony wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Działanie zmierzające do nieuprawnionego ograniczenia jednego z podstawowych praw człowieka, jakim jest wolność sumienia i wyznania może zatem zostać uznana za niedopełnienie ciążących na Rzeczniku obowiązków ustawowych, a także prowadzić do dyskryminacyjnego i bezprawnego w świetle norm konstytucyjnych, ograniczania praw osób wierzących (bez względu na wyznanie i religię.