Niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny o doniosłości wolności religijnej dla prawa pracy – wyrok z 22 października 2014 (2 BvR 661/12)

Konstytucyjna wolność wyznawania religii pozwala w specyficzny sposób ukształtować stosunek pracy w jednostkach organizacyjnych prowadzonych przez wspólnoty wyznaniowe i to również wówczas, gdy osoby te nie zajmują się bezpośrednio głoszeniem religii.

I.

Problematyka wolności religijnej i kwestia obecności Kościoła w życiu publicznym są w polskiej debacie publicznej wartościami tradycyjnie konfrontowanymi ze świeckością państwa. Ta ostatnia zaś ma uzasadniać kompetencję państwa nawet do głębokiej ingerencji w autonomię zarówno Kościoła jako korporacji, jak również Jego poszczególnych członków. Skłania to do podjęcia rozważań w przedmiotowym zakresie i przybliżenia, jak kwestia obecności Kościoła w życiu publicznym uregulowana jest w konstytucjach innych państw europejskich. Przeciwnicy obecności religii w życiu publicznym bardzo chętnie przywołują przykład francuski, gdzie do dziś obowiązują ustawy o laickości z 1905 roku, czy też brytyjski, gdzie przez ostatnie kilka lat orzecznictwo antydyskryminacyjne głęboko ingerowało w swobodę kościołów i związków wyznaniowych. Bardzo rzadko przywoływany jest za to przykład Niemiec, który pokazuje, dość wyraźnie, że w zachodniej Europie możliwe jest zagwarantowanie kościołowi obecności w życiu publicznym przy poszanowaniu jego autonomii, czego najlepszy dowód stanowi wyrok Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 22.10.2014 (2 BvR 661/12).¹ W wyroku tym FTK stwierdził, że konstytucyjna wolność wyznawanej religii obejmuje również prowadzone przez kościoły jednostki organizacyjne i wyraża się także w swobodzie kształtowania stosunku pracy z pracownikami nie zajmującymi się bezpośrednio głoszeniem religii (konkretnie: lekarzami). Warto nadmienić, iż stanowi on w głównej mierze podsumowanie wcześniejszego orzecznictwa FTK i doktryny niemieckiej, odwołując się przy tym szeroko także do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

II.

Zanim omówiony zostanie sam wyrok, skrótowego przedstawienia wymaga kwestia wolności religii w niemieckiej Konstytucji. Obejmuje ona nie tylko swobodę kultu, lecz także swobodę życia według zasad wyznawanej wiary. Wolność religijna w Niemczech ma również charakter korporacyjny, tj. przysługuje nie tylko pojedynczym wiernym, ale również kościołom i stowarzyszeniom. Istnienie Kościoła Katolickiego (KK) jako osoby prawnej prawa publicznego wynika z niemieckiej Konstytucji (art. 4 i art. 140), dalsze szczegóły reguluje Konkordat z 1933 roku (stosunki państwa z kościołami ewangelickimi normują odrębne umowy państwowo-kościelne). Oznacza to, że wolność religijna obejmuje także wszelkie jednostki organizacyjne służące wypełnianiu zadań religijnych, bez względu na ich formę prawną, np. szkoły czy szpitale. Także, jeżeli w większości są one subwencjonowane ze środków publicznych (np. z publicznego ubezpieczenia zdrowotnego czy subwencji oświatowej). Jednym z przejawów korporacyjnej wolności religijnej jest umożliwienie wprowadzania względem pracowników powyższych jednostek organizacyjnych dodatkowych obowiązków lojalności względem zasad danej religii. Zważywszy, iż KK i kościoły ewangelickie należą do największych pracodawców w Niemczech (Caritas zatrudnia ponad 560 tys. pracowników, z czego ok. 240 tys. w sektorze ochrony zdrowia; Diakonia, jego protestancki odpowiednik, ma podobną liczbę zatrudnionych), rodzi to pewne napięcie pomiędzy prawem ludzi wierzących do życia wedle wyznawanych przez siebie zasad a roszczeniami państwa do objęcia wszystkich obywateli identycznymi regułami. Rozwiązanie przyjęte w omawianym wyroku FTK stanowi zdecydowane rozstrzygnięcie tego konfliktu na korzyść wolności religijnej.

Sprawa 2 BvR 661/12 dotyczyła zwolnienia lekarza (nazywanego dalej „X”) przez katolicką klinikę w związku z uznaniem zawarcia przez niego drugiego małżeństwa za ciężkie naruszenie obowiązków lojalności. Klinika przegrała proces przed sądami pracy we wszystkich instancjach i ostatecznie postanowiła złożyć skargę konstytucyjną.

Skarżąca zatrudniła w 2000 r. X na stanowiska ordynatora oddziału chorób wewnętrznych. Jego kontrakt zawierał odesłanie do uchwalonych przez niemiecką Konferencję Episkopatu „Zasad służby kościelnej”, zawierających m.in. obowiązek lojalności pracowników względem kościelnego nauczania. Obowiązki lojalności uzależnione były od konfesji pracownika i były one najsurowsze wobec katolików (X był katolikiem). W stosunku do katolickich pracowników, zajmujących stanowisko kierownicze, jako ciężkie wykroczenie przeciwko obowiązkom lojalności określone zostało między innymi wstąpienie po rozwodzie w kolejny związek małżeński.

X w chwili przyjęcia do pracy żył w małżeństwie sakramentalnym. W 2005 roku rozwiódł się i od tego czasu żył w konkubinacie z nową partnerką, z którą w 2008 roku wziął nowy (świecki) ślub, nie uzyskawszy uprzednio od sądu kościelnego stwierdzenia nieważności małżeństwa. Powyższe uznane zostało przez Skarżącą za ciężkie naruszenie obowiązków lojalności, w związku z czym zwolniła ona X w 2009 roku.

X postanowił odwołać się do sądu pracy. Sprawa przeszła przez wszystkie instancje, a w każdej uznano, że zwolnienie X przez Skarżącą było bezprawne. Jako argumenty podnoszono m.in. nierówne traktowanie pracowników ze względu na religię; odmienne traktowanie pozostawania w konkubinacie i wejścia w nowy związek małżeński; różną praktykę Skarżącej w odniesieniu do osób w związkach pozamałżeńskich.

Skarżąca postanowiła odwołać się od wyroku w drodze skargi konstytucyjnej.

III.

FTK całkowicie odrzucił argumentację sądów pracy i przyznał rację Skarżącej.

1. Przede wszystkim FTK z całą mocą podkreślił szczególne cechy gwarantowanej konstytucyjnie wolności religijnej, potwierdzając m.in. że a) może być ona ograniczona jedynie przez inne prawa podstawowe (nb. 106); b) że jej beneficjentami są nie tylko pojedyncze osoby, ale również wszelkie jednostki organizacyjne, działające, niezależnie od ich formy, w ramach realizacji misji Kościoła (nb. 92, 148); c) że misja kościoła obejmuje nie tylko nauczanie religii, ale również praktykowanie jej głównych przykazań (w wypadku chrześcijaństwa obejmujących również głoszenie ewangelii przez posługę chorym – nb. 102).

2. Za podstawę rozumowania posłużyła mu koncepcja neutralności państwa względem Kościoła zasadniczo różna od francuskiej. Zakłada ona, że kościoły nie tyle działają na mocy prawa państwowego, ile posiadają własne, oryginalne kompetencje, które mogą zostać jedynie przez państwo uznane (nb. 96). Oznacza to, że państwo musi powstrzymać się od oceniania treści danej religii jako takiej i nie wolno mu w nią w żaden sposób ingerować (nb. 88), zaś ustalając treść praktyk religijnych chronionych przez wolność konstytucyjną powinno brać pod uwagę samorozumienie danej grupy, a nie pogląd zewnętrznych wobec niej organów państwowych, w tym sądów (nb. 101). Z drugiej strony, może i powinno ono kooperować ze związkami wyznaniowymi w ramach wytyczanych przez pozostałe prawa podstawowe (nb. 87).

W konsekwencji, w niniejszej sprawie sądy pracy nie były uprawnione do kwestionowania wprowadzonego przez katolickiego pracodawcę rozróżnienia pomiędzy życiem w konkubinacie a wejściem w ponowny związek małżeński, jak również do oceny, czy rozróżnienie to było zawsze stosowane w kościelnych szpitalach jednolicie. Określenie bowiem, jak poważnym złamaniem obowiązku lojalności jest zawarcie drugiego małżeństwa niesakramentalnego, stanowi wyłączną kompetencję danego związku religijnego (nb. 164, 167), podobnie zresztą jak kwestia różnicowania obowiązku lojalności ze względu na konfesję i stanowisko pracownika (nb. 168).

3. W dalszej kolejności FTK zwrócił uwagę, że niniejsza sytuacja stanowi przykład konfliktu pomiędzy prawami podstawowymi pracodawcy (konkretnie: prawem do zawarcia małżeństwa z art. 6 konstytucji niemieckiej i ochroną zaufania wywiedzioną z jej art. 2 i 20) a wolnością religijną kościelnego pracodawcy, gdzie przyznanie praw jednej stronie oznacza jednocześnie odebranie ich drugiej (nb. 120, 128). Celem Sądu powinno być jednak takie wyważenie pomiędzy racjami obu stron, które pozwoliłoby na możliwie najpełniejsze zrealizowanie ich praw (nb. 124). Jeżeli jednak okaże się to niemożliwe, to konieczne jest przy tym wzięcie pod uwagę faktu, iż konstytucja niemiecka przyznaje szczególną rolę zasadzie prawa związków religijnych do samostanowienia (nb. 110, 125). W niniejszej sprawie sądy pracy nie uczyniły temu obowiązkowi zadość (nb. 163), w związku z czym dokonały ewidentnie błędnego wyważenia pomiędzy prawami obydwu podmiotów. Sąd bowiem bezzasadnie przyjął, że skoro zwolnienie X narusza sferę ochronną prawa do małżeństwa, to domniemywać należy, iż jest ono bezprawne. Tak jednak nie jest: naruszenie sfery ochrony danego prawa jest bowiem uzasadnione (a więc i legalne) dopóty, dopóki znajduje uzasadnienie w innych przepisach konstytucyjnych – tutaj artykule 4, chroniącym wolność religijną. (nb. 180).

4. FTK potwierdził w swoim orzeczeniu, że konstytucyjną konsekwencją rozdziału państwa od kościoła jest konieczność zagwarantowania temu drugiemu szerokiej sfery autonomii, obejmującej nie tylko swobodę kultu, lecz także swobodę realizacji podstawowych przykazań, również poprzez posługę lekarską. Podmiotami, mogącymi korzystać z powyższej wolności są także różnego rodzaju jednostki organizacyjne. Państwo nie jest uprawnione do ingerencji w zasady ustalane przez związek religijny, o ile nie stoją one w oczywistej sprzeczności z wartościami konstytucyjnymi. Oznacza to, że w konkretnym wypadku, chronione swobodą religijną zasady ustalone przez Konferencję Episkopatu mogą przeważać nawet nad konstytucyjnymi prawami podstawowymi poszczególnych jednostek. Konsekwencją powyższego wyroku jest również uznanie przez FTK implicite, że fakt wypełniania przez kościelną jednostkę organizacyjną zadań publicznych (takich jak np. opieka zdrowotna) nie prowadzi do odebrania jej ochrony wynikającej z konstytucyjnej wolności religijnej w jej korporacyjnym wymiarze.

5. Przy okazji warto zaznaczyć, że FTK, uzasadniając swój wyrok, skwapliwie powoływał się na Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych wolności, cytując i analizując obficie orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W ocenie FTK z jednej strony wspierało ono jego rozumowanie, z drugiej zaś wskazywało na pozostawanie państwom członkowskim szerokiego marginesu swobody.

IV.

Podsumowując, wyrok FTK 2 BvR 661/12 pokazuje, jak można budować w Europie wolnościowy porządek instytucjonalny szanujący prawa Kościoła i ludzi wierzących, nie zaś rugujący religię ze sfery publicznej. Wyrok ten pozwala też ocenić zarzuty n.t. rzekomego istnienia w Polsce „pełzającego państwa wyznaniowego” obnażając światopoglądowy charakter tej retoryki, używanej jako oręż w walce politycznej.

Po pierwsze, pokazuje on, jak silną pozycją konstytucyjną dysponują kościół i inne wspólnoty religijne w niektórych państwach „starej Unii”, gdzie konstytucyjna wolność religii przysługuje nie tylko jednostkom, lecz także zrzeszeniom religijnym. Obejmuje ona nie tylko sprawy kultu i nauczania, lecz także uprawnienia organizacyjne, na przykład związane z zatrudnianiem pracowników. Jeżeli wziąć pod uwagę wskazane w pkt I liczby zatrudnionych przez niemiecki Caritas w (prawie 560 tys., z czego ok. 240 w służbie zdrowia) widać wyraźnie, że ma to dość poważne konsekwencje. Fakt, iż związki religijne otrzymują wsparcie publiczne w postaci np. refundacji zabiegów przez kasy chorych nie jest tutaj traktowany jako przesłanka na rzecz zniesienia ich autonomii. Wręcz przeciwnie; państwo traktuje korporacyjny aspekt wolności religijnej jako logiczną konsekwencję wolności indywidualnej, uznając także pluralizm w świadczeniu usług publicznych za rzecz pożądaną. I tak, na przykład, całkowicie zrozumiałym jest, że ani katolicki lekarz, ani katolicki szpital nie mają obowiązku wykonania zabiegów uznawanych przez Kościół za niedopuszczalne.

Po drugie, orzeczenie FTK stanowi znakomity przykład wizji świeckości państwa odmiennej od francuskiej laickości. Wizji, w której wspólnoty religijne i państwo tworzą autonomiczne porządki, które nie są wobec siebie wrogie ale komplementarne. „Neutralność” przejawia się tutaj w niefaworyzowaniu przez państwo określonej religii oraz powstrzymywaniu się przez nie od oceniania zawartości danego wyznania.

Po trzecie, orzeczenie to wskazuje wyraźnie, że tego rodzaju przyjazny stosunek państwa do religii jako zorganizowanej siły społecznej jest całkowicie do pogodzenia ze zobowiązaniami międzynarodowymi, wynikającymi z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.