Ochrona uczuć religijnych w wybranych państwach Europy. Analiza prawnoporównawcza z uwzględnieniem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Ochrona uczuć religijnych w wybranych państwach Europy

Analiza prawnoporównawcza z uwzględnieniem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Główne tezy:

1. prawnokarna ochrona uczuć religijnych jest jedną z gwarancji wolności religii, chronionej w art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, jak i w postanowieniach większości konstytucji obowiązujących w Europie;
2. ochrona uczuć (przekonań) religijnych na gruncie prawa karnego jest rozpowszechniona w Europie – stosowne przepisy występują w ustawach karnych obowiązujących w licznych państwach europejskich, jak przykładowo: Austria, Belgia, Bułgaria, Cypr, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Łotwa, Niemcy, Luksemburg, Portugalia, Włochy;
3. przepisy chroniące uczucia religijne nie tylko nie stoją w sprzeczności z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, ale – wnosząc z uzasadnienia wyroku ETPC z 2018 r. w sprawie E.S. przeciwko Austrii – na władzach krajowych ciąży obowiązek zapewnienia pokojowej koegzystencji różnych wyznań i religii, czemu przepisy takie służą;
4. w świetle orzecznictwa strasburskiego, władze krajowe dysponują szerokim marginesem swobody, co do możliwości wyboru formy ochrony uczuć religijnych – mogą zatem penalizować zarówno znieważenie przedmiotów kultu religijnego, jak i bluźnierstwo;
5. zgodnie z orzecznictwem ETPC konieczność ochrony uczuć religijnych – jak element szerszej wolności religii – uzasadnia ograniczenia wolności wyrażania opinii;
6. analiza rozwiązań przyjętych w wybranych krajowych systemach prawa karnego prowadzi do wniosku, że najpełniejsze gwarancje prawnokarnej ochrony uczuć religijnych obowiązują we Włoszech, gdzie odpowiedzialność karna grozi za znieważenie wyznawców danej religii oraz znieważenie, zniszczenie bądź uszkodzenie przedmiotów czci religijnej, natomiast odpowiedzialność wykroczeniowa za bluźnierstwo;
7. analiza rozwiązań przyjętych w wybranych krajowych systemach prawa karnego prowadzi do wniosku, że poszczególne przestępstwa chroniące uczucia religijne mogą mieć charakter bezskutkowy (formalny) – przykładowo w Hiszpanii oraz Niemczech, – na ogół jednak stanowiska w doktrynie poszczególnych krajów są podzielone;
8. brak jest jednolitej koncepcji strony podmiotowej czynu – poszczególne systemy krajowe przyjmują tu różne rozwiązania, od zamiaru bezpośredniego (Hiszpania), nawet po nieumyślność (wykroczenie bluźnierstwa we Włoszech);
9. przestępstwa obrazy uczuć religijnych w większości przebadanych krajów stanowią czyn ścigany z urzędu;
10. stwierdzić można, że prawo polskie przewiduje standard ochrony uczuć religijnych zbliżony do obowiązującego w Hiszpanii (gdzie z jednej strony przestępstwo to ma charakter formalny, co wzmacnia ochronę uczuć religijnych, z drugiej zaś może być popełnione jedynie w zamiarze bezpośrednim);
11. należy postulować takie zmiany w polskim prawie karnym, by przyjąć rozwiązania zbliżone do tych, które obowiązują we Włoszech, prezentujących aktualnie najwyższy standard ochrony uczuć religijnych w Europie.

1. Uwagi wprowadzające

Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza komparatystyczna dotycząca prawnokarnej ochrony przekonań religijnych, uwzględniająca dotychczasowy stan orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Ochrona taka może przyjmować różnorodną formę, ponieważ w niektórych krajach prawodawca pozostaje przy konstrukcji związanej z penalizacją bluźnierstwa, w innych zaś – podobnie jak w Polsce – inkryminowana jest obraza uczuć religijnych. Oczywiście przedmiot ochrony pozostaje zawsze zbliżony, choć jest on w pewien sposób trudno uchwytny. Najogólniej rzecz ujmując, przepisy tego rodzaju stanowią część szerszej kategorii przestępstw oraz wykroczeń służących ochronie wolności sumienia i religii, obejmujących m.in. przeszkadzanie w wykonywaniu czynności związanych ze sprawowaniem kultu religijnego[1] (art. 195 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny[2] (dalej jako: k.k.)). Oczywiście celem prawodawcy jest z pewnością także zabezpieczenie pewnego ładu religijnego w państwie. Społeczeństwa pluralistyczne pod względem liczby religii i wyznań – wbrew obiegowym opiniom – potrzebują często takich przepisów w stopniu nie mniejszym, niż te jednorodne konfesyjnie. Wówczas właśnie celem regulacji penalizujących bluźnierstwo lub obrazę uczuć religijnych jest nie tylko ochrona wolności religii, sumienia i wyznania, ale również bezpieczeństwa publicznego.

Analiza składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza z nich określa standard ochrony religii wypracowany w orzecznictwie strasburskim, ze szczególnym uwzględnieniem dopuszczalności ograniczenia wolności słowa i ekspresji artystycznej z uwagi na potrzebę zapewnienia tej ochrony. Część druga ma na celu zwięzłe scharakteryzowanie regulacji prawnokarnych dotyczących ochrony przekonań religijnych w wybranych państwach europejskich – we Włoszech, Hiszpanii, Austrii, Niemczech i Irlandii. Oczywiście kluczowym kryterium doboru państw było istnienie stosownych przepisów, choć podkreślić trzeba, że istnieją one również w wielu innych państw Europy, w tym w Belgii[3], Bułgarii[4], na Cyprze[5], w Finlandii[6], Grecji[7], na Łotwie[8], w Wielkim Księstwie Luksemburga[9] czy Portugalii[10].

Część trzecia analizy dotyczy bardziej szczegółowej charakterystyki przestępstwa obrazy uczuć religijnych w polskim prawie karnym. Opiera się ona o klasyczny układ, w którym wpierw omawiany jest przedmiot ochrony, następnie zaś znamiona strony przedmiotowej, podmiot, znamiona strony podmiotowej oraz wzmianka na temat trybu ścigania przestępstwa, który jest bardzo istotny z praktycznego punktu widzenia elementem, ponieważ wpływa na realny standard ochrony uczuć religijnych w Polsce.

Analizę kończy podsumowanie zawierające wnioski z przeprowadzonych badań.

2. Prawa i obowiązki państwa w zakresie ochrony wolności wyznania w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

2.1.        Wolność wyznania w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Wolność wyznania jest – obok wolności myśli i wolności sumienia – jedną z trzech wolności chronionych na gruncie art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej jako: EKPC)[11], zgodnie z którym: „1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”.

W literaturze przedmiotu podkreśla się niekiedy, że art. 9 EKPC chroni trzy odrębne wartości, które nie zostały jak dotychczas zdefiniowane w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka[12]. Wolność wyznania bywa również utożsamiania z wolnością religii[13]. Teza ta jest prawidłowa i brak jest podstaw do różnicowania normatywnego znaczenia pojęć wolności religii i wolności wyznania. Można je zatem uznać za synonimy.

Podkreśla się zatem, że cytowany przepis odnosi się do sfery „przekonań osobistych i religijnych jednostki”[14], obejmując szerokie spektrum przekonań o charakterze zarówno religijnym, jak i filozoficznym, światopoglądowym oraz etycznym[15]. Pogląd ten znajduje umocowanie w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który stwierdził, że zgodnie z art. 9 EKPC wolność myśli, sumienia i wyznania jest jednym z fundamentów „społeczeństwa demokratycznego” w rozumieniu Konwencji, mającym znaczenie zarówno dla ochrony tożsamości oraz sposobu życia osób wierzących, jak i dla ateistów, agnostyków, sceptyków oraz osób indyferentnych religijnie[16]. Z wolności religii korzystają jednak nie tylko jednostki, ale również podmioty instytucjonalne, czyli wspólnoty religijne[17].

Wolność wyznania zawiera w sobie prawo do prywatnego oraz publicznego manifestowania własnej religii[18], w tym poprzez sprawowanie kultu, nauczanie, praktykowanie i podejmowanie czynności rytualnych[19]. Art. 9 ust. 1 EKPC chroni także możliwość głoszenia i nawracania na własną religię[20]. Ponadto nakłada on na państwo obowiązek poszanowania oraz zagwarantowania autonomicznej egzystencji wspólnot religijnych[21]. Jednocześnie art. 9 Konwencji zapewnia wolność powstrzymania się od manifestowania oraz praktykowania religii[22].

W świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z art. 9 EKPC wynika ciążący na państwie obowiązek zapewnienia pokojowego współistnienia wszystkich religii i osób nieutożsamiających się z żadną religią[23]. Władze krajowe muszą dążyć do zachowania harmonijnego współistnienia osób i grup, cechujących się różną tożsamością i przywiązaniem do odmiennych wyznań[24]. By zagwarantować rzeczywistą możliwość manifestacji własnych przekonań religijnych, państwo ma obowiązek zapewnić ochronę sądową zarówno wspólnotom religijnym, jak i ich członkom oraz mieniu[25]. W związku z tym może one uznać za konieczne podjęcie środków mających na celu represjonowanie niektórych form postępowania, w tym przekazywanie informacji i idei uznanych za niezgodne z poszanowaniem wolności myśli, sumienia i religii innych osób[26]. W literaturze przedmiotu trafnie wskazuje się zatem, że art. 9 EKPC stanowi podstawę do ochrony przed bluźnierstwem, które najczęściej dotyczy przedmiotu czci religijnej[27]. Doktryna podkreśla również, że omawiane postanowienie EKPC „chroni akty kultu i nabożeństwa, które są sposobami praktykowania religii lub przekonań w ogólnie uznanej formie”[28], a zatem dopuszczalne są „instrumenty prawne mające zagwarantować, aby osoby postronne nie przeszkadzały w modlitwie i innych praktykach religijnych”[29].

Dodać należy, że art. 9 ust. 2 EKPC zawiera klauzulę limitacyjną, pozwalającą na ograniczenie wolności uzewnętrzniania wyznania lub przekonań. Oznacza to, że ograniczeniu nie może podlegać sama wolność religii, a możliwość ingerencji państwa zawężona jest wyłącznie do jej manifestowania (do sfery forum externum)[30]. Jak wskazał ETPC w sprawie Kokkinakis przeciwko Grecji, konieczność wprowadzenia ograniczeń w sferze manifestowania przekonań religijnych powinna zasadniczo dotyczyć sytuacji, w których społeczeństwo ma charakter wielowyznaniowy i konieczne jest zapewnienie, by wierzenia religijne wszystkich osób były zagwarantowane[31]. Ograniczenia takie muszą być ustanowione w ustawie oraz być konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. W zestawieniu z innymi klauzulami limitacyjnymi przewidzianymi w Konwencji (zob. art. 8 ust. 2, art. 10 ust. 2 oraz art. 11 ust. 2), ta, o której mowa w art. 9 ust. 2 EKPC, jest zatem bardziej restrykcyjna zarówno ze względu na przewidziany w niej dopuszczalny zakres przedmiotowy ograniczenia (może dotyczyć jedynie uzewnętrzniania przekonań religijnych), jak i stosunkowo wąski katalog okoliczności uzasadniających to ograniczenie[32].

2.2. Wolność wyznania a art. 10 Konwencji (wolność wyrażania opinii)

W praktyce wolność religii najczęściej koliduje z wolnością uzewnętrzniania opinii, określanej też niekiedy jako wolność słowa i ekspresji[33]. Istnieje zatem konieczność ustalenia, która z przedmiotowych wolności powinna cieszyć się pierwszeństwem. Zagadnienie to było przedmiotem rozstrzygnięć Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który w kluczowych dla podejmowanej tematyki sprawach Otto-Preminger-Institut przeciwko Austrii oraz Wingrove przeciwko Wielkiej Brytanii dokonał oceny regulacji krajowych chroniących przekonania religijne nie tylko przez pryzmat art. 9 Konwencji, ale również klauzuli limitacyjnej zawartej w art. 10 ust. 2 EKPC[34]. Determinuje to konieczność ustalenia, czy ingerencja w wolność opinii jest uzasadniona prawem, czy istnieje legitymowany cel ingerencji w wolność opinii oraz czy ograniczenie jest niezbędne w demokratycznym społeczeństwie[35]. Pierwsze z przedmiotowych kryteriów oznacza, że regulacje limitujące wolność wyrażania opinii muszą mieć rangę przynajmniej ustawową lub równorzędną. Legitymowany cel to m.in. konieczność ochrony praw innych osób, w tym również praw chronionych na gruncie art. 9 Konwencji. Trzecia przesłanka jest natomiast ściśle powiązana z koncepcją tzw. marginesu oceny – tj. swobody państwa w ustalaniu tego co jest „niezbędne w demokratycznym społeczeństwie”. Zarówno w obydwu wskazanych powyżej sprawach, jak i w wydanym w 2018 r. rozstrzygnięciu w sprawie E.S. przeciwko Austrii, Trybunał uznał, że ingerencja w wolność wyrażania opinii, podejmowana na skutek stosowania przepisów krajowych mających przeciwdziałać bluźnierstwu (chronić uczucia religijne), nie stanowiła naruszenia art. 10 EKPC[36].

Co istotne, zarówno w przywołanych, jak i innych jeszcze sprawach, Trybunał wyraźnie stwierdził, że w sytuacji, gdy brak jest jednolitego europejskiego standardu ochrony przekonań religijnych władze krajowe dysponują szerokim marginesem oceny, jakie środki prawne należy uznać za niezbędne w demokratycznym społeczeństwie[37]. Jak wskazuje L. Garlicki, koncepcja marginesu oceny pozwala uwzględnić specyfikę danego społeczeństwa oraz kontekstu kulturowego, w jakim określone rozwiązanie prawne funkcjonuje[38]. Innymi słowy, margines oceny służy do określenia zakresu swobody państwa w implementowaniu wolnościowych rozwiązań przyjętych w Konwencji. W sprawach dotyczących sfery ochrony religii i moralności margines ten pozostaje szczególnie szeroki.

Warto również dodać, że szeroki margines oceny nie oznacza wcale, że władze krajowe mogą arbitralnie zrezygnować z ochrony przekonań religijnych. Jak bowiem wyraźnie stwierdził ETPC rozstrzygając przywoływaną już sprawę E.S. przeciwko Austrii, poza tym, że państwo dysponuje szerokim marginesem oceny, czy dane rozwiązanie jest niezbędne w demokratycznym społeczeństwie, to ciąży na nim również pozytywny obowiązek zapewnienia pokojowego współistnienia grup wyznawców różnych religii oraz osób, które nie utożsamiają się z żadną religią[39].

Podobne stanowisko prezentowane było wcześniej przez Europejską Komisję Praw Człowieka w sprawie Dubowska i Skup przeciwko Polsce[40]. Dotyczyła ona opublikowania przez jeden z tygodników okładki z Czarną Madonną i Dzieciątkiem w maskach przeciwgazowych. Komisja stwierdziła wówczas niedopuszczalność wniesienia skargi z uwagi na fakt, że skarżący nie zostali pozbawieni ochrony prawnej (prokuratura wszczęła postępowanie w sprawie obrazy uczuć religijnych, ale zostało ono umorzone), ale zarazem stwierdziła, że z art. 9 Konwencji wynikają pozytywne obowiązki władz krajowych, związane z zabezpieczeniem poszanowania dla wolności religii, nawet w sferze relacji między jednostkami, które „w pewnych okolicznościach mogą kreować środki prawne zapewniające, że cześć religijna oddawana przez jednostkę nie będzie zakłócana aktywnością innych osób”[41].

3. Rozwiązania przyjęte w wybranych krajach europejskich

3.1. Włochy

Włoskie prawo karne chroni przekonania religijne na podstawie wielu przepisów Kodeksu karnego z 1930 r.[42] Przede wszystkim wskazać tu należy art. 403 (obraza wyznania religijnego poprzez znieważenie wyznawców) oraz art. 404 (obraza wyznania religijnego poprzez znieważenie lub zniszczenie rzeczy), jak również art. 724 (bluźnierstwo) wskazanego aktu prawnego.

3.1.1. Obraza wyznania religijnego poprzez znieważenie wyznawców

Zgodnie z art. 403 włoskiego Kodeksu karnego wedle jego aktualnego brzmienia:

„1. Kto publicznie obraża wyznanie religijne, poprzez znieważenie jego wyznawców, podlega karze grzywny od 1000 do 5000 euro.

2. Karę grzywny od 2000 do 6000 euro stosuje się do tego, kto obraża wyznanie religijne poprzez znieważenie osoby sprawującej kult”[43].

Aktualne brzmienie cytowanego przepisu zostało ustalone w 2006 r.[44] Pierwotnie przepis odnosił się jedynie do obrazy religii katolickiej, jako uznawanej za państwową[45], co musiało ulec zmianie po wyroku włoskiego Sądu Konstytucyjnego (Corte Costituzionale), który stwierdził, że ochrona prawna w zakresie art. 403 Kodeksu karnego przynależy się wszystkim religiom[46].

 Brzmienie przepisu budzi jednak pewne wątpliwość we włoskiej nauce prawa, bowiem nie precyzuje on literalnie, że chodzi o religie uznawane przez państwo (cieszące się oficjalnym statusem prawnym)[47]. F. Basile stanął na nieprzekonującym stanowisku, że ochrona przewidziana w art. 403 Kodeksu karnego obejmuje wszystkie wyznania religijne, poza tymi, które w żaden sposób nie uzewnętrzniają swoich przekonań (podał przykład ruchów New Age), grupami kierującymi się względami filozoficznymi, wspólnotami społecznymi cechującymi się religijnością „negatywną” (comunità sociali accomunate da una religiosità "negativa" – chodzi o ateistów, agnostyków, etc.) oraz indywidualnymi koncepcjami religijnymi[48]. Krąg podmiotów chronionych wedle tego poglądu jest zdecydowanie zbyt szeroki, mogąc w konsekwencji doprowadzić do objęcia ochroną różnych niebezpiecznych sekt. Wydaje się, że art. 403 włoskiego Kodeksu karnego powinien obejmować jedynie wyznania, które uzyskały urzędową aprobatę władz publicznych w formie zatwierdzonego ustawowo porozumienia z państwem włoskim (status taki posiadają przykładowo: Kościół Rzymskokatolicki, Związek Kościołów Chrześcijańskich Adwentystów Dnia Siódmego, Assmeblies of God in Italy, Związek Gmin Żydowskich we Włoszech, Ewangelicki Kościół Luterański, Włoska Unia Hinduska, Włoska Unia Buddyjska i in.)[49].

Wśród przedstawicieli włoskiej doktryny prawa karnego brak jest zgody odnośnie do indywidualnego przedmiotu ochrony przy przestępstwie obrazy wyznania poprzez pogardę dla osoby. Wskazuje się zatem zbiorowe uczucia religijne (sentimento religioso collettivo), indywidualne uczucia religijne (sentimento religioso individuale), wolność religijną (libertà di religione)[50]. W świetle orzecznictwa Sądu Konstytucyjnego przepis ten chroni zarówno indywidualne, jak i grupowe uczucia religijne[51].

Znamiona strony przedmiotowej przestępstwa polegają na publicznym znieważeniu (vilipendio) wyznawców określonej religii, co prowadzi do obrazy samego wyznania. Czynność sprawcza może nastąpić poprzez wypowiedzenie lub spisanie określonych słów, obraźliwe rysunki, gesty[52]. Działania te nie muszą być adresowane bezpośrednio do osób, o których sprawca wie, że są danego wyznania[53], niemniej jednak dla realizacji znamion czynu określonego w ust. 1 art. 403 włoskiego Kodeksu karnego powinno dojść do obrazy publicznej, przykładowo za pośrednictwem środków masowego przekazu, w Internecie czy miejscu publicznym[54].

W art. 403 ust. 2 włoskiej ustawy karnej znajduje się typ kwalifikowany przestępstwa obrazy wyznania religijnego, które w tym przypadku polega znieważeniu osoby sprawującej kult (ministro del culto). Wyrażenie to w nauce włoskiej budzi wątpliwości – z całą pewnością chodzi o osoby, które sprawują czynności kultowe w ramach funkcji powierzonych im instytucjonalnie (jak przykładowo ksiądz w Kościele Katolickim)[55]. Przyjęcie koncepcji ochrony kultów publicznie uznanych ułatwiłoby rozstrzygnięcie tego zagadnienia.

We włoskiej literaturze przedmiotu brak jest zgody co do tego, czy przestępstwo to ma charakter skutkowy (materialny), czy też bezskutkowy (formalny)[56]. Niemniej jednak fakt, że działanie sprawcy cechuje się pogardą dla danego wyznania (znieważa je), zawsze determinuje okoliczność, że jest ono obraźliwe. Wydaje się zatem, że prawodawca nie dążył do określenia jego skutku, a do sprecyzowania przedmiotu ochrony. W tej sytuacji czyn należy kwalifikować jako przestępstwo formalne (bezskutkowe).

Podobnie różne są stanowiska odnośnie do charakteru zamiaru (dolo) sprawcy w analizowanym czynie, niemniej przyjmuje się, że może być on popełniony jedynie umyślnie[57].

Przestępstwo określone w art. 403 włoskiego Kodeksu karnego stanowi czyn ścigany z urzędu[58].

3.1.2. Obraza wyznania religijnego poprzez znieważenie lub zniszczenie rzeczy

Zgodnie z art. 404 włoskiego Kodeksu karnego:

„1. Kto, w miejscu sprawowania kultu lub w miejscu publicznym bądź otwartym dla publiczności obraża wyznanie religijne znieważając obelżywymi słowy rzeczy stanowiące przedmiot kultu religijnego, poświęcone kultowi religijnemu, niezbędne dla sprawowania kultu lub popełnia czyn podczas nabożeństwa, wykonywanego w miejscu prywatnym przez osobę sprawującą kult, podlega karze grzywny od 1000 do 5000 euro.

2. Kto publicznie i celowo niszczy, uszkadza, pogarsza, czyni bezużyteczną lub zanieczyszcza rzecz stanowiącą przedmiot kultu, poświęconą kultowi lub niezbędną do sprawowania kultu, podlega karze pozbawienia wolności do lat dwóch”[59].

Treść cytowanego przepisu – podobnie jak art. 403 włoskiego Kodeksu karnego – została ukształtowana nowelizacją z 2006 r.[60] Przedmiot ochrony przestępstwa określonego w art. 404 ust. 1 Kodeksu karnego stanowią uczucia religijne osób wierzących[61]. Odnośnie do ust. 2 we włoskiej literaturze wskazuje się, że przepis ten nie chroni przedmiotów jakiegokolwiek kultu, ale kultu religijnego (a nie przykładowo „kultu piękna” – „culto della Bellezza” , „kultu rozumu” – „culto della Ragione”, itp.), a tym samym dobrem chronionym pozostają uczucia religijne, co czyni z kolei indyferentną wartość materialną rzeczy dotkniętej czynnością sprawczą (jak choćby w sytuacji profanacji hostii)[62].

Znamiona strony przedmiotowej obydwu inkryminowanych w art. 404 Kodeksu karnego czynów różnią się. W pierwszym z nich czynność sprawcza polega na znieważeniu werbalnym przedmiotu kultu lub innych wskazanych w przepisie rzeczy poprzez użycie sformułowań obelżywych. W drugim natomiast chodzi o różne formy uszkodzenia rzeczy[63]. Rozróżnienie między słownym oraz fizycznym znieważeniem przedmiotów kultu i im podobnych nie było znane włoskiemu systemowi prawa karnego przed nowelizacją z 2006 r.[64] Zauważyć też należy, że użyte przez prawodawcę sformułowanie „znieważając obelżywymi słowy” (vilipende con espressioni ingiuriose) doktryna włoska interpretuje w sposób szeroki – czynność sprawcza nie ogranicza się do formy werbalnej, bowiem może równie dobrze chodzić o znieważenie pismem, poprzez rysunki, obraźliwe gesty, dźwięki powodujące oburzenie i inne podobne zachowania[65]. Przy przestępstwie znieważenia fizycznego rzeczy, modus operandi sprawcy może polegać na pięciu odmiennych rodzajach czynności: niszczeniu, uszkodzeniu, pogorszeniu, uczynieniu bezużyteczną lub zanieczyszczeniu rzeczy. W nauce zwraca się uwagę, że wyliczenie to nie zawiera „zniekształcenia” (deturpamento) rzeczy, co wskazuje, że o ile miałoby ono obraźliwy charakter, winno podpadać pod czyn inkryminowany w art. 404 ust. 1 włoskiej ustawy karnej[66].

Do czynu penalizowanego w art. 404 ust. 1 Kodeksu karnego musi dojść w miejscu publicznym, zaś czyn określony w art. 404 ust. 2 musi nastąpić publicznie (por. uwagi do art. 403 – pkt 4.1.1. niniejszej analizy). Miejsce publiczne (luogo pubblico), miejsce otwarte dla publiczności (luogo aperto al pubblico) oraz miejsce prywatne (luogo privato), w którym sprawowane jest nabożeństwo przez osobę sprawującą kult (ministro del culto), oznacza przykładowo kościoły, kaplice (w tym również domowe), cmentarze, synagogi, zbory, itd.[67] Może być to również miejsce, w którym kult sprawuje się jedynie okazjonalnie (przykładowo podczas procesji, mszy polowej)[68].

Pod pojęciem rzeczy stanowiących przedmiot kultu (cose che formino oggetto di culto) rozumieć należy rzeczy uosabiające Boga lub bóstwo, a także inne jak choćby relikwie[69]. Rzeczy poświęcone kultowi (cose consacrate al culto) to rzeczy konsekrowane przez biskupa lub pobłogosławione przez kapłana, jak kościoły, ołtarze, tabernakulum, kielichy[70]. Rzeczy niezbędne do sprawowania kultu (cose destinate necessariamente all’esercizio del culto) to przedmioty, które nie zostały konsekrowane lub poświęcone, ale mimo to niezbędne dla wykonywania czynności kultowych, jak księgi oraz stroje (jarmułka, ornat, komża)[71]. Nadmienić należy, że niekiedy znieważenie przedmiotu związanego z daną religią (niezależnie od tego, czy doszło do niego fizycznie czy  werbalnie) będzie wypełniało znamiona czyny stypizowanego pod art. 403 włoskiego Kodeksu karnego, ponieważ znieważenie rzeczy służy wyłącznie jako środek do znieważenia wyznawców (przykładowo znieważenie krzyża, ale nie w kościele, a w szkole lub teatrze)[72].

Znamiona strony podmiotowej obejmują w przypadku pierwszego z omówionych czynów (znieważenie słowne rzeczy) zamiar bezpośredni i ewentualny. W przypadku drugiego czynu (zniszczenie przedmiotu związanego z kultem religijnym) ustawodawca wyraźnie zaznaczył, że przestępstwa tego można dopuścić się jedynie w zamiarze bezpośrednim (dolo intenzionale)[73].

3.1.3. Bluźnierstwo

W prawie włoskim bluźnierstwo do 1999 r. stanowiło przestępstwo inkryminowane w art. 724 Kodeksu karnego z 1930 r. Wskazany przepis uprzednio stanowił:

„1. Kto publicznie bluźni, posługując się inwektywami lub słowami obraźliwymi, przeciwko Bogu, symbolom lub osobom czczonym w religii państwowej, podlega karze grzywny w wysokości od stu tysięcy do sześciuset tysięcy lirów.

2. Ta sama kara dotyczy tych, którzy publicznie manifestują obraźliwe zachowanie względem zmarłych”[74].

W wyroku z 18 października 1995 r. włoski Sąd Konstytucyjny orzekł, że wskazany przepis, w zakresie w jakim ogranicza ochronę prawnokarną do „symboli i osób czczonych w religii państwowej” jest niezgodny z Konstytucją Republiki Włoskiej[75]. Jak tłumaczył Sąd Konstytucyjny, pierwotne brzmienie art. 724 włoskiego Kodeksu karnego było determinowane treścią konkordatu zawartego przez Włochy ze Stolicą Apostolską w 1925, którego postanowienie o religii katolickiej, jako religii państwowej we Włoszech, zostało zniesione na mocy porozumienia z 1984 r.[76] W zmienionych okolicznościach pierwotne brzmienie art. 724 straciło zatem rację bytu. Co więcej, w doktrynie włoskiej pojawiały się głosy, że de facto wskazany przepis nie niesie za sobą żadnej treści normatywnej, bowiem niemożliwe jest dokonanie czynności sprawczej z uwagi na brak objętych ochroną przedmiotów kultu religii państwowej, której z prawnego punktu widzenia już po prostu nie było[77]. W istocie zatem Sąd Konstytucyjny dokonał zabiegu mającego na celu przywrócenie spójności systemowej prawa włoskiego i pozwolił na dalsze funkcjonowanie przepisu w praktyce. Konsekwencją wyroku Sądu Konstytucyjnego było objęcie ochroną przed bluźnierstwem wszystkich religii[78].

Dodać należy, że wyrok Sądu Konstytucyjnego z 1995 r. stanowił logiczną konsekwencję wcześniejszych wypowiedzi orzeczniczych tego organu, który już w wyroku z 1973 r. wskazywał, że prawna ochrona przed bluźnierstwem nie tylko nie stoi w sprzeczności z włoską ustawą zasadniczą, ale wręcz przeciwnie – realizuje jej postanowienia w zakresie dotyczącym wolności religii, a jednocześnie powinna być rozciągnięta na wszystkie uznawane przez państwo religie[79]. Zagadnienie to podniósł Sąd Konstytucyjny również w wyroku z 1988 r.[80] 

Kolejna istotna zmiana dotyczyła sankcji przewidzianej w art. 724 włoskiego Kodeksu karnego. W 1999 r. zamieniono charakter czynu z przestępstwa na wykroczenie administracyjne, zastępując karę grzywny w wysokości od stu tysięcy do sześciuset tysięcy lirów na sankcję administracyjną w wysokości od 51 do 309 euro[81]. Art. 724 włoskiego Kodeksu karnego aktualnie stanowi:

„Kto publicznie bluźni, posługując się inwektywami lub słowami obraźliwymi, przeciwko Bogu, symbolom lub osobom czczonym w religii państwowej, podlega sankcji administracyjnej w wysokości od 51 do 309 euro.

Ta sama sankcja dotyczy tych, którzy publicznie manifestują obraźliwe zachowanie względem zmarłych”[82].

We włoskiej literaturze karnistycznej, indywidualny przedmiot ochrony identyfikowany jest jako zbiorowe uczucia religijne (sentimento religioso collettivo) lub dobre obyczaje w przestrzeni publicznej (costumatezza soziale)[83]. Od czasu wydania rozstrzygnięcia Sądu Konstytucyjnego z 1995 r. przyjmuje się, że ochronie podlegają również indywidualne uczucia religijne (sentimento religioso individuale)[84]. Niekiedy autorzy określają je po prostu jako uczucia religijne, nie wchodząc w zagadnienie ich indywidualnego lub zbiorowego charakteru[85].

Czynność sprawcza następuje poprzez wypowiedzenie lub spisanie słów o charakterze wulgarnym, obraźliwym lub uwłaczającym, co może być połączone z innym czynem[86]. W literaturze i orzecznictwie podkreśla się, że słowa te powinny być precyzyjnie opisane w akcie oskarżenia oraz później w wyroku[87]. W doktrynie włoskiej dominuje pogląd, że spod wykroczenia bluźnierstwa wyjęte są bluźniercze akty nie ujęte w formę werbalną (plastyczne, wizualne), które podpadać mogą pod przestępstwo określone w art. 403 lub 404 włoskiego Kodeksu karnego[88]. Jeżeli jednak dzieło plastyczne (jak przykładowo plakat) zawiera w swojej treści słowa obraźliwe – nawet stanowiące cytat – to wówczas dopuszczalna jest odpowiedzialność autora na podstawie art. 724 włoskiego Kodeksu karnego[89].

Słowa bluźniercze powinny paść publicznie lub być w taki sposób rozpropagowane[90]. Zgodnie z orzecznictwem włoskiego Sądu Kasacyjnego oznacza to, że czynność sprawcza powinna nastąpić w miejscu publicznie dostępnym, a jednocześnie w obecności przynajmniej jednej osoby, notabene mogącej być funkcjonariuszem sił porządkowych[91]. Bluźniercze sformułowania muszą odnosić się do Boga lub bóstwa ujętego osobowo bądź symbolicznie[92].

Odnośnie do znamion strony podmiotowej wykroczenia bluźnierstwa, we włoskiej doktrynie prawa karnego wskazuje się, że dochodzi do niego nie tylko wówczas, gdy ktoś chce celowo dokonać obrazy bóstwa; wystarczające jest bowiem, by dopuścił się czynu z powodu braku dobrego wychowania, ignorancji, niegrzeczności czy pod wpływem alkoholu[93]. Tym samym wystarczające jest niedbalstwo (colpa) sprawcy i nie ma konieczności wykazywania żadnej z form jego zamiaru (dolo)[94].

Prawo włoskie zapewnia dość wysoki standard ochrony przekonań i praktyk religijnych. Ewolucja historyczna omówionych czynów wskazuje, że musiały zostać one zmodyfikowane w sposób adekwatny do zasady wolności religijnej oraz do potrzeb społeczeństwa wielowyznaniowego. Co istotne, nie pociągnęło to za sobą wyjęcia uczuć religijnych spod ochrony prawnej.

3.2. Hiszpania

W hiszpańskim Kodeksie karnym z 1995 r.[95] obraza uczuć religijnych penalizowana jest w art. 525 ust. 1, który stanowi:

„1. Karę grzywny w wysokości [równowartości wynagrodzenia za okres] od ośmiu do dwunastu miesięcy ponosić będzie ten, kto, dla obrażenia uczuć członków wyznania religijnego publicznie, ustnie, pisemnie lub za pomocą jakiegokolwiek rodzaju dokumentu szydzi z ich dogmatów, wierzeń, rytuałów lub ceremonii, jak również złośliwie przeszkadza, również publicznie, tym którzy wyznają lub praktykują [swoją religię].

2. Tę samą karę poniesie ten, kto publicznie szydzi słowem lub pisemnie z osób niepraktykujących żadnej religii lub w ogóle niewierzących”[96].

Cytowany przepis wprowadza zatem dwa niezależne przestępstwa: obrazy uczuć religijnych oraz publiczne szyderstwo z osób niepraktykujących i niewierzących. Indywidualny przedmiot ochrony przy przestępstwie z art. 525 ust. 1 to uczucia religijne (sentimientos religiosos)[97], choć ujęcie ich poniekąd wspólnie z uczuciami osób niewierzących, skłania niektórych autorów hiszpańskich do podkreślania ochrony indywidualnego prawa jednostki do posiadania i uzewnętrzniania przekonań religijnych odpowiednich do jego sumienia[98]. Przepis ten wiąże się zatem bezpośrednio z wolnością religijną gwarantowaną w art. 16 ust. 1 Konstytucji Hiszpanii[99] na co wskazuje zarówno sama treść art. 525 ust. 1, jak i tytuł sekcji, w której przepis został umieszczony (De los delitos contra la libertad de conciencia, los sentimientos religiosos y el respeto a los difuntos).

Znamiona strony przedmiotowej obejmują publiczne szydzenie z dogmatów, wierzeń, rytuałów lub ceremonii religijnych, jak również złośliwe przeszkadzanie (vejar – dosłownie oznacza drażnienie) w dokonywaniu czynności kultowych. W literaturze hiszpańskiej wyjaśnia się, że szydzenie oznacza kpinę, ośmieszanie lub znieważanie[100], która powinna cechować się pewnym uporem[101]. Wskazuje się również, że powinno ono nastąpić publicznie, to jest w sposób dostrzegalny dla określonej grupy osób, będącymi podmiotami biernymi[102]. Użyte przez prawodawcę sformułowanie „kto, dla obrażenia uczuć członków wyznania religijnego” (para ofender los sentimientos de los miembros de una confesión religiosa) jasno wskazuje, że przestępstwo ma formalny charakter – dla bytu przestępstwa nie jest bowiem konieczne, by jakaś konkretna osoba wierząca rzeczywiście poczuła się urażona[103]. Jest to istotna różnica w stosunku do hiszpańskiego przestępstwa zniewagi[104].

Przechodząc do znamion strony podmiotowej, trzeba zauważyć, że w hiszpańskiej literaturze przedmiotu zgodnie wskazuje się, iż dla bytu przestępstwa konieczny jest animus inuirandi sprawcy[105]. Oznacza to działanie w zamiarze bezpośrednim obrażenia uczuć religijnych członków wspólnoty wyznawców danej religii[106]. Nie jest jednak istotne, czy do samej obrazy doszło – jeżeli sprawca działał w zamiarze bezpośrednim urażenia uczuć religijnych, zaś jego działania były obiektywnie znieważające, wówczas przestępstwo powstaje nawet pomimo pozornego „braku pokrzywdzonych”[107].

3.3. Austria

Austriacki Kodeks karny z 1974 r., w rozdziale pt.: „Przestępstwa przeciwko porządkowi religijnemu i spoczynkowi zmarłych”, w § 188 stanowi:

„Kto publicznie, w sposób mogący powodować uzasadnione wzburzenie, lekceważy lub wyszydza osobę lub rzecz będącą przedmiotem czci lub dogmatu, prawnie dozwolony kult lub instytucję kościoła czy społeczności religijnej mającej siedzibę na terytorium Austrii, podlega karze pozbawienia wolności do sześciu miesięcy lub grzywny do 360 stawek dziennych.”^[108]

W opinii sędziego Trybunału Konstytucyjnego Austrii, Christopha Grabenwartera, przepis ten ma szczególną wagę. Jego zdaniem, celem tego przepisu jest zachowanie pokoju społecznego, ponieważ „pokój między wierzącymi różnych wspólnot religijnych jest częścią pokoju społecznego”^[109]. Potwierdza to tezę, że świecki i demokratyczny charakter państwa nie stanowi przyzwolenia na wyrugowanie z kodeksu karnego tzw. przestępstw religijnych^[110]. Z kolei wyrok Sądu Najwyższego Austrii z 2013 r. definiuje dobro chronione w przepisie § 188 StGB jako „pokój religijny, który stanowi część pokoju publicznego i polega na pokojowym współistnieniu różnych kościołów i wspólnot religijnych między sobą oraz z tymi, którzy do takich instytucji nie przynależą^[111].” Co więcej podkreślić należy, iż Kodeks karny Austrii w § 189 przewiduje także dodatkową regulację dotyczącą zakłócania praktyk religijnych, takich jak nabożeństw kościelne^[112]. 

Szczególnie interesująca wydaje się być jedna ze spraw dotyczących granic wolności wypowiedzi w konfrontacji z ochroną uczuć religijnych i ich egzekwowaniem w oparciu o przepis z § 188 StGB. Obywatelka Austrii w 2011 r. prowadząc seminarium pt. "Podstawowa wiedza na temat islamu" wyraziła swoje oburzenie dla faktu zawarcia związku małżeńskiego przez 56-letniego Mahometa z 6-letnią Aiszą, wskazując przy tym na jego prawdopodobne skłonności pedofilne^[113]. Sąd austriacki uznał, iż jest ona winną popełnienia przestępstwa w postaci ubliżania innym wyznaniom^[114]. Wymierzył jej karę grzywny w wysokości 480 euro oraz obciążył ją kosztami postępowania. Zasadność wyroku austriackiego sądu potwierdził w 2018 r. również ETPC. Trybunał orzekł, iż wyrok skazujący za wypowiedź skarżącej, która publicznie sugerowała pedofilne skłonności u islamskiego proroka Mahometa, nie stanowił naruszenia prawa do wolności wyrażania przez nią opinii^[115]. Sprawa ta stanowi zatem kolejny przykład, jak atak na religię muzułmańską spotyka się z najwyższą powagą ze strony nie tylko austriackiego, ale także europejskiego wymiaru sprawiedliwości. Nie brakuje jednak przestępstw obrazy uczuć religijnych godzących w religię chrześcijańską. W 2014 r. w kościele znajdującym się w austriackim miasteczku Hörsching zostały nakręcone dwa filmy pornograficzne z udziałem 24-letniej kobiety. Sprawą wpierw zajęła się prokuratura, a następnie trafiła ona do sądu. W związku z doniesieniami świadka zdarzenia kobieta została oskarżona o zakłócanie praktyk religijnych w miejscu kultu, w wyniku czego wymierzona została jej kara trzech miesięcy więzienia w zawieszeniu oraz blisko 6 000 euro grzywny.

3.4. Republika Federalna Niemiec

Wielokrotnie nowelizowany niemiecki Kodeks karny (Das Strafgesetzbuch – StGB) z 1871 r. kwestię ochrony przed bluźnierstwem reguluje w § 166:

„(1) Kto publicznie albo przez rozprowadzanie pism znieważa treść religijnych lub światopoglądowych (Weltanschauung) przekonań innych osób, w sposób, który może zagrażać porządkowi publicznemu, podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech bądź karze grzywny.

(2) Tej samej karze podlega również ten, kto publicznie lub przez rozprowadzanie pism znieważa istniejący w kraju kościół albo inną wspólnotę religijną bądź stowarzyszenie światopoglądowe oraz ich instytucje i obyczaje w sposób, który może zagrażać porządkowi publicznemu”[116].

Prawo niemieckie zapewnia zatem stosowną ochronę religii, choć nie czyni tego w sposób bezpośredni. Wskazany przepis zawiera przesłankę znieważania przekonań religijnych lub  innych ideologii, Kościoła lub związku religijnego, a nawet zwyczajów, o ile może to doprowadzić do naruszenia porządku publicznego[117]. Dobro chronione stanowi w tym przypadku porządek publiczny, nie zaś wyznanie samo w sobie czy też uczucia religijne wyznawców. Poprzez znieważanie można rozumieć czyn sprawcy, w wyniku którego zostają złamane normy zakazu. Porządek publiczny interpretowany w kontekście podstawowych warunków współżycia społecznego odgrywa zasadniczą rolę przy wymierzaniu kary zawartej w przepisie. Przestępstwo bluźnierstwa podlega penalizacji nie z powodu samego zaistnienia, lecz dopiero wówczas, gdy spotka się ze sprzeciwem ze strony społeczeństwa. Warunkiem koniecznym musi być zatem jego publiczny charakter. Z kolei sprawca czynu może zostać ukarany jedynie za spowodowanie swoim zachowaniem niepokojów społecznych, nie zaś za sam fakt obrazy uczuć religijnych. § 166 klasyfikuje się wg tych kryteriów jako przestępstwo abstrakcyjnego narażenia dobra prawnego, czyli w tym przypadku, aby doszło do przestępstwa wystarczą jedynie uzasadnione obawy, że porządek publiczny może zostać zakłócony. Według polskiej terminologii prawniczej określić je zatem można, jako przestępstwo bezskutkowe (formalne). W doktrynie niemieckiej uważa się jednak, iż przepis ten powinien stanowić obiektywny miernik wartości, wskazujący jasne i nieprzekraczalne granice, gdy dochodzi do sporów i nieporozumień, szczególnie na tle religijnym czy ideologicznym[118].

Akty bluźnierstwa niejednokrotnie trafiają na sądową wokandę w związku z naruszeniem przepisu z § 166 StGB. Warto w tym miejscu przywołać kilka wyroków skazujących, które w kontekście znieważenia przekonań religijnych zapadły w ostatnich latach w niemieckich sądach. Jeden z przypadków dotyczy mężczyzny z Münster, który w lutym 2006 r. oznakował papier toaletowy pieczątką z napisem znieważającym Koran, a następnie rozesłał po kawałku do meczetów oraz stacji telewizyjnych, co wywołało znaczne oburzenie wśród przedstawicieli religii muzułmańskiej na całym świecie. W związku z tym znieważającym aktem oraz w następstwie interwencji Ambasady Iranu, Manfred van H. został skazany przez sąd w Lüdinghausen za rozprowadzanie rolek papieru toaletowego z inskrypcją „Koran, Święty Koran” na karę roku pozbawienia wolności w zawieszeniu i 300 godzin prac społecznych[119]. Z kolei w 2012 r. sąd w Hamburgu przychylając się do skargi Stolicy Apostolskiej i tym samym wskazując na naruszenie dóbr osobistych papieża Benedykta XVI, zakazał publikacji okładki lipcowego numeru satyrycznego magazynu "Titanic", zawierający obrazoburczy fotomontaż przedstawiający papieża w pobrudzonej sutannie, z podpisem „Alleluja, w Watykanie znaleziono źródło przecieku” nawiązywał do tzw. afery Vatileaks[120].  Publikacja miała charakter obraźliwy, wyrażała brak szacunku dla papieża jako głowy Kościoła Katolickiego oraz wskazywała na lekceważący stosunek jej autorów do wiary. Pod koniec 2015 r. pewien mężczyzna z północnych Niemiec umieścił na swoim samochodzie naklejki z hasłami: „Jezus, 2 tysiące lat wiszenia i jak dotąd żadnych skurczy”, „Pielgrzymujemy z Martinem Lutrem. Reformacja to jest to![121].” Hasła wywołały falę oburzenia wśród społeczeństwa, co poskutkowało licznymi skargami do prokuratury, a następnie sprawa trafiła do sądu. Wyrok zapadł w lutym 2016 r. i w jego wykonaniu zasądzono karę grzywny w wysokości 500 euro. Sąd rejonowy w Lüdinghausen w uzasadnieniu wyroku wskazał na fakt, iż „hasła przekraczały granice krytyki religii”[122].

Powyższe przykłady obrazują stosowanie przepisu § 166 StGB w praktyce oraz pozwalają jednoznacznie stwierdzić, iż prawo niemieckie umożliwia każdorazowo skuteczne ściganie sprawcy, który dopuścił się bluźnierstwa (obrazy uczuć religijnych).

3.5. Irlandia

Przepisy zakazujące bluźnierstwa (obrazy uczuć religijnych) funkcjonują także na gruncie ustawodawstwa Irlandii. Zgodnie z raportem Komisji Reformy Prawa z 1991 r. stwierdzono, że stosowną ochronę dla osób wierzących zapewnia w swojej treści ustawa o zakazie podżegania do nienawiści (Prohibition of incitement to hatred act) z 1989 r. Penalizuje ona rozpowszechnianie lub nadawanie groźnych, obraźliwych lub znieważających słów, obrazów lub dźwięków z intencją lub znacznym prawdopodobieństwem wywołania nienawiści, gdzie nienawiść odnosi się do grupy osób w państwie lub w innym miejscu ze względu na ich rasę, kolor skóry, narodowość, religię, pochodzenie etniczne lub narodowe, przynależność do społeczności podróżującej lub orientację seksualną^[123].

Ponadto w 2009 r. wprowadzono ustawę o zniesławieniu (Defamation Act), która za publikację lub wypowiadanie bluźnierczych treści przewiduje dla sprawcy surową karę grzywny w wysokości 25 000 euro. W pkt 36 tej ustawy bluźnierstwo zostało zdefiniowane jako „coś, co jest rażąco obelżywe lub obraźliwe w odniesieniu do kwestii uznawanych za święte przez jakąkolwiek religię, wywołując w ten sposób oburzenie wśród znacznej liczby wyznawców tej religii, a także sam zamiar wywołania takiego oburzenia poprzez publikację lub wypowiedzenie w konkretnych treści”^[124]. Odpowiedzialność sprawcy jest uzależniona od spełnienia trzech przesłanek: uczucia wierzących zostały poważnie naruszone, pokój publiczny został zakłócony, sprawca czynu celowo sprowokował dokuczliwość. Ustawa przewiduje także możliwość złagodzenia kary, w sytuacji gdy „publikacja bądź wypowiedź uznana za bluźnierczą posiada prawdziwą wartość literacką, artystyczną, polityczną, naukową lub akademicką”^[125]. Do 2018 roku ochrona przed bluźnierstwem była w Irlandii zapewniona również na poziomie konstytucyjnym. Art. 40 Konstytucji Irlandii stanowił, iż „publikacja lub wypowiedź o bluźnierczej, wywrotowej lub nieprzyzwoitej materii jest przestępstwem, które podlega karze zgodnie z obowiązującym prawem”^[126]. Niemniej jednak pamiętać należy, że konstytucyjna gwarancja prawnej ochrony przed bluźnierstwem zasadniczo wyprowadzana jest z wolności religii, którą Konstytucja Irlandii gwarantuje w art. 44 ust. 2.

4. Przestępstwo obrazy uczuć religijnych w prawie polskim

W polskim prawie karnym uczucia religijne są przedmiotem ochrony przewidzianej w art. 196 k.k. Zgodnie ze wskazanym przepisem: „Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. Przestępstwo to stanowi występek^[127].

4.1. Przedmiot ochrony

Rodzajowym przedmiotem ochrony przy omawianym przestępstwie, jak i przy innych przestępstwach stypizowanych w rozdziale XXIV k.k., jest wolność sumienia i religii^[128]. Jak natomiast wspomniano, indywidualnym przedmiotem ochrony na gruncie przytoczonego przepisu są uczucia religijne^[129]. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazuje się, że: „Uczucia religijne, ze względu na ich charakter, podlegają szczególnej ochronie prawa. Bezpośrednio powiązane są bowiem z wolnością sumienia i wyznania, stanowiącą wartość konstytucyjną”^[130]. Wskazany przepis nie chroni zatem żadnych innych uczuć, które w sposób pośredni lub bezpośredni nie są związane z wyznawaną religią. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, przekonania religijne, które można uznać za źródło uczuć religijnych, stanowią „jedno z najcenniejszych dóbr człowieka”, stanowiąc „fundament, na którym człowiek buduje wszystkie formy swojej aktywności”^[131]. Wskazuje się również, że skoro wszystkie istotne dobra prawne stanowią przedmiot przestępstwa określony ustawą, to podobnie być powinno w przypadku uczuć religijnych, będących emanacją przekonań religijnych, a w szerszym kontekście – wolności religii^[132].

Różnica między przekonaniami religijnymi a uczuciami religijnymi polega na tym, że przekonania muszą cechować się elementem intelektualnym, podczas gdy sfera uczuć ma charakter stricte emocjonalny^[133]. Wystarczy zatem, że znieważany przedmiot kultu religijnego lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych oddziaływa na sferę emocji pokrzywdzonego, pod warunkiem jednakże, że emocje te pozostają w związku z wyznawaną religią. Przykładem może być tutaj cześć dla świętych wizerunków, krucyfiksu, ksiąg, itp. Trybunał Konstytucyjny, odwołując się do poglądu W. Wróbla, stwierdził, że „przez obrazę uczuć religijnych należy rozumieć reakcję emocjonalną konkretnej osoby związaną z poniżającym, pogardliwym, obelżywym lub wyszydzającym zachowaniem wobec przedmiotu czci religijnej”^[134]. Koresponduje to z innymi poglądami wyrażanymi w doktrynie. Przykładowo zatem S. Hypś wskazuje, że uczucia religijne, to „pewien stosunek (przede wszystkim emocjonalny) określonej grupy do wyznawanej przez siebie wiary przejawiający się także w prawie do ochrony szacunku wobec wyznawanych przez nią wartości oraz miejsc i przedmiotów otaczanych czcią”^[135]. Nie wyklucza to objęcia ochroną w przypadku, gdy poza elementem emocjonalnym pojawiają się także inne (intencjonalny, wolicjonalny)^[136]. W doktrynie zwrócono również uwagę, iż tak naprawdę „Skutkiem publicznego znieważenia przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych może być wywołanie uczucia obrażenia, a nie obrażenie samych uczuć. Dochodzi tutaj raczej do obrażenia stosunku człowieka do sacrum”^[137]. Sama negacja sakralnego charakteru przedmiotu lub miejsca, niezwiązana z jego znieważeniem, nie stanowi natomiast obrazy uczuć religijnych^[138].

Ochrona przewidziana w art. 196 k.k. dotyczy wyznawców wszystkich religii^[139]. Brak jest podstaw, by zawężać ją do jakiejś jednej określonej religii lub uzależniać od liczby osób utożsamiających się z daną religią. Działanie takie stałoby w sprzeczności zarówno z literalną treścią przepisu, jak i z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa i równego traktowania przez władze publiczne (zob. art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Ze względów oczywistych przepis ten nie chroni natomiast osób, które nie utożsamiają się z żadną religią^[140]. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny, rozstrzygając o zgodności art. 196 k.k. z Konstytucją, przedmiotem ochrony z art. 196 k.k. są „uczucia religijne osób wierzących”^[141].

4.2. Znamiona strony przedmiotowej

Znamiona strony przedmiotowej omawianego przestępstwa zamykają się w obrażeniu uczuć religijnych poprzez znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów. Jak wskazuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, terminy „obrażać” i „znieważać” na gruncie przedmiotowej regulacji nie mogą być z pewnością uznane za synonimy^[142]. Podstawowe znaczenie ma zatem dokonanie obrazy uczuć religijnych, które może nastąpić jednak jedynie poprzez znieważenie przedmiotu czci religijnej lub miejsca wykonywania obrzędów^[143].

Prima facie sugeruje to materialny (skutkowy) charakter omawianego przestępstwa i taka też opinia przeważa w nauce prawa^[144]. Trzeba jednak podkreślić, że w literaturze trafnie formułowane są opinie odmienne. Na formalny charakter przestępstwa z art. 196 k.k. wskazują W. Janyga^[145] oraz Ł. Pohl i S. Czepita^[146]. Jak podkreśla pierwszy ze wskazanych autorów, omawiany czyn jest dokonany z chwilą realizacji znamiona sprawczego określonego słowem „znieważając”^[147]. Pierwszy fragment przepisu („Kto obraża uczucia religijne innych osób…”) wskazuje natomiast na indywidualny przedmiot ochrony^[148]. W. Janyga słusznie stwierdza, że wolność religijna – znajdująca swoją konkretyzację w sferze uczuć religijnych (relacji człowieka do sacrum, we wszystkich jej wymiarach: intelektualnych, emocjonalnych i wolitywnych) – powinna być chroniona zawsze i „niezależnie od odczuć pokrzywdzonych”^[149] oraz trafnie wskazuje – odnosząc się do klasyfikacji skutków wedle W. Woltera – że bez znaczenia dla bytu analizowanego przestępstwa jest wywołanie jakichkolwiek „zmian materialnych, funkcjonalnych, fizjologicznych, biologicznych, psychicznych, sytuacyjnych i zmian w układzie stosunku społecznego”^[150].

Ł. Pohl i S. Czepita podkreślają natomiast, że skutek w prawie karnym rozumiany jest jako zjawisko wyłącznie pozapsychiczne, a zatem wywołanie „obrazy uczuć religijnych” nie mieści się w tym pojęciu^[151]. Rzeczywiście, w literaturze przedmiotu podkreśla się, że przestępstwo materialne (skutkowe) to takie, które wywołuje zmiany w świecie zewnętrznym, które mogą mieć charakter przyrodniczy (fizyczny, np. uszkodzenie rzeczy) lub społeczny (np. pozostawanie w cudzym mieszkaniu wbrew sprzeciwom właściciela, narażenie człowieka na niebezpieczeństwo utraty życia)^[152]. Trzeba jednak zauważyć, że wśród przedstawicieli nauki prawa karnego, poza wspomnianym W. Wolterem, również inni autorzy, jak choćby L. Gardocki, wskazywali, że skutek przestępstwa materialnego obejmuje także zmiany w psychice człowieka (z powołaniem na uzasadnioną obawę spełnienia groźby karalnej – art. 190 k.k.)^[153].

Kluczowa wydaje się zatem okoliczność, że sformułowanie „obraża uczucia religijne innych osób” ma wskazywać nie na znamię przestępstwa, a na przedmiot ochrony, na co zwracają uwagę zarówno Ł. Pohl i S. Czepita, jak i W. Janyga^[154]. Wynika to z podkreślanego w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka faktu, że obowiązkiem władz publicznych jest zapewnienie ładu religijnego wykluczającego zamieszki, konflikty oraz lincze na podległym mu terytorium^[155]. Nietrudno wyobrazić sobie sytuację, w której przedstawiciele danego wyznania – wobec znieważenia przedmiotów religijnych lub miejsc kultu – zamiast zawiadamiać odpowiednie organy, będą próbowali dokonywać samosądu na sprawcach. Nadmienić warto, że analogiczne argumenty były podnoszone w sytuacji, gdy 29-letnia kobieta wrzuciła mięso wieprzowe na teren jednego z warszawskich meczetów. W prasie wskazywano wówczas, że takie zachowania są „potem wykorzystywane przez ruchy islamistyczne do usprawiedliwiania swoich działań. Zyskują tym samym powód do agresji, tłumacząc, że skoro są atakowani i prześladowani – muszą się bronić”^[156]. W pewien sposób zbliżona była relacja jednej z organizacji zajmujących się renowacją cmentarzy żydowskich. Gdy na jednym z takich cmentarzy wykonano wulgarne zdjęcia, jej przedstawiciel komentował: „Z jednej strony moglibyśmy to zignorować i potraktować jako ludzką głupotę niewartą komentarza. Ale wydaje nam się, że lepiej będzie podjąć próbę cywilizowania i edukowania społeczeństwa. Skoro mamy narzędzia prawne, żeby to zrobić, to należy je wykorzystać”^[157]. Kładł tym samym nacisk na edukacyjne walory przedmiotowej regulacji. Dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego i pokojowego współżycia między obywatelami różnych wyznań, jak również bezwyznaniowymi, władze publiczne powinny zatem reagować na takie sytuacje bez względu na to, czy ktoś zgłosił okoliczność obrazy jego uczuć religijnych. Niemniej jednak, z uwagi na to, że dominujący w doktrynie jest pogląd o materialnym charakterze omawianego czynu, niniejsza analiza uwzględniać będzie konieczność wykazania „obrazy uczuć religijnych innych osób”.

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że ocena obraźliwego charakteru znieważenia musi odbywać się z uwzględnieniem mieszanych kryteriów obiektywno-subiektywnych, tj. że w świetle obowiązujących norm kulturowych dane zachowanie musi być uznane za obraźliwe (kryterium obiektywne), a jednocześnie musi nim poczuć się dotknięta przynajmniej jedna konkretna osoba (kryterium subiektywne – wedle niektórych autorów przynajmniej dwie osoby, choć pogląd ten zasługuje na krytykę)^[158].

Znieważenie przedmiotu lub miejsca polega w istocie na wyrażeniu pogardy lub wyszydzeniu tego, co przedmiot bądź miejsce symbolizuje oraz uczuć osób, dla których ma on istotne znaczenie^[159]. Celem sprawcy nie jest na ogół znieważenie jakiejkolwiek rzeczy, ale właśnie rzeczy związanej z daną religią, a tym samym uderzenie w sferę sakralną związaną z danym miejscem lub przedmiotem. W tym kontekście uzasadnione jest twierdzenie niektórych autorów, że znieważenie może dotyczyć nie tylko przedmiotów materialnych, ale również osobowego przedmiotu czci (Jezusa Chrystusa, Najświętszej Marii Panny, Świętych, Ducha Św., Jahwe, proroka Mahometa, itd.), sakramentów, czy rytuałów^[160]. Dodać należy, że obraza uczuć religijnych może w określonych sytuacjach nastąpić również poprzez znieważenie papieża^[161].

Publiczny charakter znieważenia przedmiotu kultu oznacza, że akt znieważenia może być potencjalnie dostrzeżony przez większą, bliżej nieokreśloną liczbę osób^[162]. Znieważenie miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów może nastąpić także wówczas, gdy miejsce to przejściowo nie jest publicznie dostępne i gdy w danym momencie żadne obrzędy się tam nie odbywają (np. zamknięty nocą kościół czy cmentarz). Znieważane miejsce kultu nie musi znajdować się pod bezpośrednią opieką osób sprawujących czynności kultowe ani tym bardziej być własnością związku religijnego, równie dobrze może to być miejsce zwyczajowego dokonywania czynności kultowych (kaplica przydrożna, figura)^[163]. Również publikowanie materiału zawierającego treści obrażające uczucia religijne za pomocą środków masowego przekazu może mieć charakter znieważenia publicznego^[164]. Czynność sprawcza znieważania może przyjmować różne formy, począwszy od dewastacji miejsca kultu lub publicznego zniszczenia przedmiotu, poprzez parodiowanie obrzędów religijnych, aż po rozpowszechnianie broszur zawierających obraźliwe treści^[165].

4.3. Podmiot przestępstwa

Przestępstwo określone w art. 196 k.k. ma charakter powszechny, a zatem jego sprawcą może być każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej na zasadach ogólnych^[166]. Dopuszczalne są wszelkie formy zjawiskowe tego przestępstwa: współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecające, podżeganie i pomocnictwo^[167].

4.4. Znamiona strony podmiotowej

W literaturze przedmiotu sporne było zagadnienie strony podmiotowej omawianego przestępstwa^[168]. W związku z tym stało się ono przedmiotem oceny ze strony Sądu Najwyższego, który w uchwale z 29 października 2012 r. stwierdził, że przestępstwo obrazy uczuć religijnych może być popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim (dolus directus), jak i ewentualnym (dolus eventualis)^[169]. Oznacza to, że do czynu inkryminowanego w art. 196 k.k. dochodzi nie tylko wówczas, gdy sprawca chce go popełnić, ale także, gdy przewidując możliwość jego popełnienia, godzi się na to (por. art. 9 § 1 k.k.).

4.5. Tryb ścigania

Omawiane przestępstwo ścigane jest z oskarżenia publicznego^[170]. Jak słusznie wskazuje M. Budyn-Kulik, ponieważ polega ono na obrażeniu uczuć religijnych innych osób, „oznacza to, że w przypadku, gdy organ ścigania, który poweźmie podejrzenie, że został znieważony przedmiot czci religijnej, powinien sprawdzić, czy są osoby, które czują się tym zachowaniem obrażone”^[171].

5. Podsumowanie

Zestawienie art. 196 polskiego Kodeksu karnego z innymi europejskimi przepisami mającymi na celu zapewnienie prawnokarnej ochrony uczuć religijnych prowadzi do następujących wniosków:

1. prawnokarna ochrona uczuć religijnych jest jedną z gwarancji wolności religii, chronionej w art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, jak i w postanowieniach większości konstytucji obowiązujących w Europie;
2. ochrona uczuć (przekonań) religijnych na gruncie prawa karnego jest rozpowszechniona w Europie – stosowne przepisy występują w ustawach karnych obowiązujących w licznych państwach europejskich, jak przykładowo: Austria, Belgia, Bułgaria, Cypr, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Łotwa, Niemcy, Luksemburg, Portugalia, Włochy;
3. przepisy chroniące uczucia religijne nie tylko nie stoją w sprzeczności z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, ale – wnosząc z uzasadnienia wyroku ETPC z 2018 r. w sprawie E.S. przeciwko Austrii – na władzach krajowych ciąży obowiązek zapewnienia pokojowej koegzystencji różnych wyznań i religii, czemu przepisy takie służą;
4. w świetle orzecznictwa strasburskiego, władze krajowe dysponują szerokim marginesem swobody, co do możliwości wyboru formy ochrony uczuć religijnych – mogą zatem penalizować zarówno znieważenie przedmiotów kultu religijnego, jak i bluźnierstwo;
5. zgodnie z orzecznictwem ETPC konieczność ochrony uczuć religijnych – jak element szerszej wolności religii – uzasadnia ograniczenia wolności wyrażania opinii;
6. analiza rozwiązań przyjętych w wybranych krajowych systemach prawa karnego prowadzi do wniosku, że najpełniejsze gwarancje prawnokarnej ochrony uczuć religijnych obowiązują we Włoszech, gdzie odpowiedzialność karna grozi za znieważenie wyznawców danej religii oraz znieważenie, zniszczenie bądź uszkodzenie przedmiotów czci religijnej, natomiast odpowiedzialność wykroczeniowa za bluźnierstwo;
7. analiza rozwiązań przyjętych w wybranych krajowych systemach prawa karnego prowadzi do wniosku, że poszczególne przestępstwa chroniące uczucia religijne mogą mieć charakter bezskutkowy (formalny) -– np. w Hiszpanii oraz Niemczech, – na ogół jednak stanowiska w doktrynie poszczególnych krajów są podzielone;
8. brak jest jednolitej koncepcji strony podmiotowej czynu – poszczególne systemy krajowe przyjmują tu różne rozwiązania, od zamiaru bezpośredniego (Hiszpania), nawet po nieumyślność (wykroczenie bluźnierstwa we Włoszech);
9. przestępstwa obrazy uczuć religijnych w większości przebadanych krajów stanowią czyn ścigany z urzędu;
10. stwierdzić można, że prawo polskie przewiduje standard ochrony uczuć religijnych zbliżony do obowiązującego w Hiszpanii (gdzie z jednej strony przestępstwo to ma charakter formalny, co wzmacnia ochronę uczuć religijnych, z drugiej zaś może być popełnione jedynie w zamiarze bezpośrednim);
11. należy postulować takie zmiany w polskim prawie karnym, by przyjąć rozwiązania zbliżone do tych, które obowiązują we Włoszech, prezentujących aktualnie najwyższy standard ochrony uczuć religijnych w Europie.

Autorzy: Katarzyna Nienałtowska, mec. Bartosz Zalewski