Wstęp

 

Wolność religii, gwarantowana konstytucyjnie, ma nie tylko wymiar indywidualny, ale również kolektywny. Kościoły i inne związki wyznaniowe są uprawnione do korzystania z wolności religijnej, a realizację tych praw gwarantuje państwo[1]. Uzewnętrznienie religii w formie wspólnotowej jest gwarantowane przez art. 53 ust. 1 Konstytucji RP[2] i przejawia się m.in. poprzez prawo do wspólnych nabożeństw czy funkcjonowania w zorganizowanej, prawnie przewidzianej formie (rejestracja związku wyznaniowego i nabycie osobowości prawnej)[3]. Szczególnym zadaniem organu rejestrowego jest troska o interes publiczny i zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego[4].

 

            Zasada poszanowania autonomii i wzajemnej niezależności kościoła i państwa została określona w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP, a warunkiem jej istnienia jest podmiotowość prawna wspólnot religijnych. Związek wyznaniowy z chwilą wpisu do rejestru uzyskuje osobowość prawną. Uprawnienia jakie zostają przyznane w sferze publicznej, wynikają z jego podstawowej funkcji, czyli zaspokajania potrzeb religijnych. Jest to podstawowe i fundamentalne kryterium odróżniające wspólnoty religijne od niereligijnych instytucji światopoglądowych. Ustawodawca powinien gwarantować jednolite kryteria rejestracji związków wyznaniowych. Należy jednak podkreślić, że ta bezstronność światopoglądowa racjonalnego ustawodawcy nie stoi w sprzeczności z uprawnieniami państwa do formułowania wymogów rejestracji i zasad funkcjonowania związków wyznaniowych, w szczególności, jeśli wiąże się to z przyznawaniem przywilejów, nie tylko w aspekcie kultu religijnego, ale również o charakterze podatkowym, edukacyjnym czy kulturowym.

 

Powstawanie związków wyznaniowych jako przejaw wolności religijnej w aspekcie kolektywnym

 

Z prawa człowieka do samookreślenia można wyprowadzić prawo założenia nowej wspólnoty religijnej[5]. Wolność religii, gwarantowana konstytucyjnie, ma nie tylko wymiar indywidualny, ale również kolektywny. Związki wyznaniowe są uprawnione do korzystania z wolności religijnej, a podstawą ich funkcjonowania jest realizacja uprawnień indywidualnych ich członków[6]. Realizację tych praw gwarantuje państwo, a przejawem poszanowania wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym jest gwarancja wolności kultu[7]. Uzewnętrznienie religii w formie wspólnotowej jest gwarantowane przez art. 53 ust. 1 Konstytucji RP i przejawia się m.in. poprzez prawo do wspólnych nabożeństw czy funkcjonowania w zorganizowanej, prawnie przewidzianej formie (rejestracja związku wyznaniowego i nabycie osobowości prawnej).

 

Wolność religijną w aspekcie kolektywnym (na gruncie przepisów prawa państwowego) można rozumieć jako wolność kościołów, wypływającą z indywidualnej wolności religijnej członków danej wspólnoty, a źródłem tej wolności jest godność osoby ludzkiej wynikająca z art. 30 Konstytucji RP[8]. Zatem wolność religijna jest prawem przysługującym jednostce, natomiast wspólnotowa wolność religijna jest jej przejawem[9]. Powstawanie kościołów i innych związków wyznaniowych jest ściśle związane z indywidualnym prawem do tworzenia i możliwości uczestnictwa (w formie członkostwa) w danej wspólnocie religijnej, a realizacja przejawów tej wolności możliwa jest jedynie we wspólnocie. Co warte podkreślenia, powstawanie związków wyznaniowych i wolność ich tworzenia nie została wskazana expressis verbis w katalogu wskazanym w art. 53 Konstytucji RP[10]. Niemniej wolność ta jest ściśle powiązana z praktykowaniem, publicznym uczestnictwem, posiadaniem miejsc kultu, a wyartykułowana została w art. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (dalej: u.g.w.s.w.)[11].

 

Co do zasady formowanie związków wyznaniowych pozostaje poza obszarem regulacji prawnych, w tym kontekście, że nie ma obowiązujących zasad określania struktury organizacyjnej, kompetencji organów, reprezentacji i nie ma formalnego obowiązku ich rejestracji, co stanowi przejaw wolności religijnej. Odrębny reżim prawny odnosi się wyłącznie do kościołów i innych związków wyznaniowych, których sytuacja prawna jest już uregulowana w drodze umowy międzynarodowej, ustawy lub w trybie administracyjnym[12]. Tym samym, wyznawcy danej religii mogą dążyć do sformalizowania działalności w formie stowarzyszenia lub fundacji i uzyskać w ten sposób osobność prawną, jednakże co do zasady, niedopuszczalne jest wpisanie do rejestru organizacji, które nie są związkami wyznaniowi (nie mają charakteru wspólnoty religijnej)[13].

             

Pojęcie związku wyznaniowego w systemie prawa polskiego

 

Pomimo, iż Konstytucja RP zawiera fundamentalne postanowienia dotyczące związków wyznaniowych oraz reguluje stosunki pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi, a pojęcie związku wyznaniowego pojawia się przepisach Konstytucji RP, to ustrojodawca nie podjął się zdefiniowania tego pojęcia na gruncie ustawy zasadniczej. W konsekwencji w polskim porządku konstytucyjnym brak jest jego definicji legalnej[14]. Schodząc do poziomu ustawodawstwa zwykłego  na uwagę zasługuje art. 2 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, w którym prawodawca określa kościoły i inne związki wyznaniowe za pomocą definicji funkcjonalnej. W związku z tym pod pojęciem „kościoły i inne związki wyznaniowe” rozumie się te, które są zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej. Jednak tu pojawia się kolejny problem bowiem ustawodawca krajowy nie odróżnia kościołów od innych związków wyznaniowych jako odrębnych podmiotów prawa, lecz niezależnie od przyjętej przez daną konfesję nazwy (kościół, zbór, stowarzyszenie, wspólnota, związek wyznaniowy, zrzeszenie) włącza je do tej samej jakościowej kategorii, tj. „kościołów i innych związków wyznaniowych”[15]. Biorąc pod uwagę relację pojęć „kościół” i „związek wyznaniowy” stwierdzić można, że kościół jest typem związku wyznaniowego wyróżniający się nazwą od innych związków wyznaniowych[16].

 

Zgodnie z przyjętym w doktrynie poglądem termin „kościół” jest zwyczajowo używany przez te związki wyznaniowe, które opierają się na doktrynie chrześcijańskiej (np. Kościół katolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny czy Kościół Chrześcijan Baptystów)[17].  Zasada ta doznaje jednak wyjątków, gdyż są takie grupy religijne, w których nazwie znajduje się słowo „kościół”, chociaż nie odwołują się do chrześcijaństwa (np. Polski Kościół Słowiański). Należy zauważyć, że wyróżnienie „kościołów” spośród innych „związków wyznaniowych” nie niesie żadnych konsekwencji prawnych, brak jest bowiem unormowań, które przyznawałyby kościołom uprawnienia nieprzewidziane dla innych związków wyznaniowych[18]. Zgodnie z poglądami doktryny prawa wyznaniowego analiza przepisów ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania pozwala na sformułowanie wniosku, iż kościoły i inne związki wyznaniowe to zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej wspólnoty religijne, które posiadają własny ustrój, doktrynę oraz obrzędy kulturowe[19]. Termin ten jednoznacznie określa religijny charakter organizacji i może być uznany za najszerszy zakresowo[20].

 

Związek wyznaniowy oznacza zatem wspólnotę religijną zorganizowaną wokół określonych przekonań, w której panuje określony ustrój wewnętrzny[21]. Do jego cech charakterystycznych zaliczyć można zdolność do utworzenia organów wewnętrznych władzy, które reprezentują związek na zewnątrz i posiadają mandat w zakresie określania praw i obowiązków członków. To co odróżnia związek wyznaniowy od innych instytucji społecznych to cel, jakim jest realizacja i zaspokajanie potrzeb religijnych[22]. Związki wyznaniowe są zróżnicowane pod względem obrzędów, praktyk religijnych, dogmatów. Co zasady są finansowane z ofiar wiernych/ składek członkowskich. Niektóre ze związków wyznaniowych posiadają rozbudowane struktury organizacyjne takie jak np. kongregacje, zakony, bractwa i stowarzyszenia religijno-społeczne[23].

 

Pojęcie „sekt biznesowych”

 

Zdefiniowanie pojęcia „sekta” nastręcza pewnych trudności z uwagi na różnorodność istniejących grup, a także źródła i doktryny stanowiące podstawę nauczania[24].  Podnieść należy, że pojęcie sekty jest różnorodnie definiowane także ze względu na dyscyplinę naukową, w ramach której jest tworzone. Dla porównania definicje tworzone w naukach prawnych i psychologicznych częściej odwołują się do kwestii potencjalnych zagrożeń niż te tworzone na gruncie socjologii i religioznawstwa[25].

 

Polski porządek ustawowy nie dysponuje definicją legalną pojęcia „sekta”. W rezultacie zadania tego podjęli się przedstawiciele doktryny prawnej. Przykładowo według J. Krukowskiego za sektę należy uznać „grupę religijną bądź pseudoreligijną, izolującą się od reszty społeczeństwa, posiadającą silnie rozwiniętą strukturę władzy, która charakteryzuje się znaczną rozbieżnością celów deklarowanych i realizowanych oraz ukrywaniem norm w sposób istotny regulujących życie członków; grupę, która narusza podstawowe zasady współżycia społecznego, a jej wpływa na jednostkę, rodzinę lub społeczeństwo ma charakter destrukcyjny”[26]. Jak zauważa wspomniany znawca prawa wyznaniowego, sytuację prawną sekt należy rozpatrywać w kontekście nie tylko art. 53 Konstytucji RP ale i art. 13 Konstytucji, na mocy którego ustrojodawca zakazuje istnienia jedynie takich sekt, które „odwoływałyby się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową”[27]. Natomiast w ujęciu przedstawicieli doktryny prawa karnego[28] „sekta to zespół ludzi powiązanych ze sobą wspólnym, z reguły uformowanym przez nich światopoglądem oraz stałymi bądź okresowymi formami kultowymi, pseudokultowymi oraz organizacyjnymi, zaś cele działania tego zespołu bądź formy realizacji wynikające z ich światopoglądu, zachowań kultowych lub pseudokultowych, nie są uznane przez państwo oraz są sprzeczne z prawem lub z zasadami współżycia społecznego”[29].

 

W tym miejscu, jedynie, aby zasygnalizować zagadnienie, które zostanie omówienie w dalszej części pracy, warto wskazać na termin „sekt biznesowych”, które są określane jako wspólnoty o charakterze religijnym, posiadające własny, indywidualny światopogląd, działające w pewnych ramach organizacyjnych, a jednocześnie izolujące się od reszty społeczeństwa oraz silnie akcentujące rolę przywódcy[30]. Jak wskazują przedstawiciele doktryny prawa najczęściej to w ramach funkcjonowania właśnie takich grup dochodzi do naruszenia przepisów prawa, w szczególności tych chroniących życie, zdrowie, wolność lub władzę rodzicielską[31].

 

Formy prawne funkcjonowania związku wyznaniowego

 

Polskie przepisy prawa nie przewidują obowiązku uregulowania statusu prawnego zrzeszeń światopoglądowych. Tym samym dozwolone jest działanie grupy religijnej, rozumianej jako zbiorowość o charakterze socjologicznym. Niezarejestrowane związki wyznaniowe korzystają z gwarancji określonych w ustawie[32]. Jednakże dopiero uregulowany (w drodze ustawy lub decyzji administracyjnej) status prawny takiej organizacji ma wpływ na jej uprawnienia i uczestnictwo w obrocie prawnym, a tym samym dochodzi do poszerzenia możliwości korzystania z wolności religijnej i oddziaływania na osoby trzecie[33]. W szczególności podmioty o tak uregulowanej sytuacji prawnej zyskują szereg uprawnień, w tym te o charakterze finansowym[34].

 

Osobowość prawna kościołów i innych związków wyznaniowych oraz związane z nią uprawnienia o charakterze majątkowym, stanowią przejaw gwarancji wolności sumienia i wyznania. Zgodnie z przepisami ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny[35] zdolność prawna to możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków. Wspólnoty religijne i ich osoby prawne utworzone w oparciu o ustawy wyznaniowe można uznać za związki konfesyjne w znaczeniu prawnym[36]. W polskim porządku prawnym osobowość prawną posiada każda wspólnota religijna rozumiana jako całość oraz poszczególne jej jednostki organizacyjne[37]. Jednakże dla stania się podmiotem praw i obowiązków nie wystarczy posiadanie kościelnej osobowości prawnej, gdyż jednostki organizacyjne wspólnot konfesyjnych muszą uzyskać osobowość prawną w prawie polskim, aby móc samodzielnie działać w przestrzeni regulowanej prawem państwowym[38].

 

Celem podsumowania, można wskazać na pięć sposobów nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne: z mocy prawa (ex lege), w trybie powiadomienia właściwego organu administracji państwowej, w drodze wydania rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw wyznań religijnych, dzięki rejestracji sądowej w Krajowym Rejestrze Sądowym, a także poprzez wpis do Rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Pierwsze cztery sposoby są właściwe co do zasady dla wspólnot religijnych, których status prawny określa indywidualna ustawa wyznaniowa. Ostatni tryb stosuje się do związków wyznaniowych, które działają na podstawie u.g.w.s.w.[39]

 

Szczególne znaczenie ma przewidziany przez ustawodawcę system określania statusu prawnego kościoła lub innego związku wyznaniowego, tj. w drodze ustawy albo w formie decyzji administracyjnej. Obecnie dominującym sposobem nadawania podmiotowości prawnej w Polsce jest tryb administracyjny w formie wpisu do rejestru[40]. Rejestr działa na podstawie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 marca 1999 r. w sprawie rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych[41]. Do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych wpisanych jest ponad 170 różnych grup religijnych[42].

 

Kolejnym sposobem regulacji sytuacji prawnej danego związku wyznaniowego stanowi tryb ustawowy. Ta forma wymaga zawarcia uprzedniego porozumienia z Radą Ministrów na podstawie art. 25 ust. 5 Konstytucji RP[43]. Umowy zawierane przez Radę Ministrów z kościołem innym niż Kościół katolicki albo z innym związkiem wyznaniowym nie mają charakteru prawotwórczego. Natomiast charakter taki posiada ustawa uchwalona na podstawie takiej umowy. Umowa zaś posiada charakter współwyznaczający zakres takiej ustawy i ogranicza swobodę ustawodawcy[44]. Wniosek o uregulowanie sytuacji prawnej w tym trybie nie jest uzależniony od szczególnych warunków, a państwo nie jest zobligowane do rozpatrzenie wniosku pozytywnie. Nie ma obowiązku obligatoryjnego zawarcia umowy przez strony, a nawet jeśli dojdzie do jej zawarcia, to nie determinuje to decyzji państwa o uchwaleniu ustawy[45]. Obecnie, w oparciu o przepisy odrębnych ustaw, funkcjonuje piętnaście kościołów oraz innych związków wyznaniowych[46]:

• Kościół katolicki, którego sytuacja prawna została uregulowana w formie ratyfikowanej umowy międzynarodowej, tj. Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzeczypospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r.[47], a także ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej[48],
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny[49],
• Kościół Ewangelicko-Augsburski[50],
• Kościół Ewangelicko-Reformowany[51],
• Kościół Ewangelicko-Metodystyczny[52],
• Kościół Chrześcijan Baptystów[53],
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego[54],
• Kościół Polskokatolicki[55],
• gminy wyznaniowe żydowskie tworzące Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich[56],
• Kościół Katolicki Mariawitów[57],
• Kościół Starokatolicki Mariawitów[58],
• Kościół Zielonoświątkowy[59],
• Wschodni Kościół Staroobrzędowy nieposiadający hierarchii duchowej[60],
• Muzułmański Związek Religijny[61],
• Karaimski Związek Religijny[62].

 

Z kolei regulacje dotyczące osobowości prawnej wspólnot religijnych, działających na podstawie wpisu w rejestrze, określone zostały w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Polski ustawodawca uzależnił wyposażanie innych związków wyznaniowych w dostęp do sfery publiczno-państwowej od konieczności rejestracji w odpowiednim rejestrze[63].

 

Dopuszczalne jest również utworzenie związku wyznaniowego w innej formie prawnej – spółki prawa handlowego, stowarzyszenia czy fundacji, jednakże wówczas podmiot ten jako całość nie będzie traktowany jak związek wyznaniowy, lecz stosownie do przyjętej formy organizacyjnej. Odmienną sytuacją jest utworzenie przez związek konfesyjny osoby prawnej w formie dopuszczalnej dla innych podmiotów[64].

 

Należy również wskazać, że funkcjonuje grupa wspólnot religijnych działających nieformalnie i nieposiadających osobowości prawnej. Na rzecz tych wspólnot składniki majątku nabywają osoby fizyczne, zwłaszcza osoby sprawujące funkcje kierownicze. Z jednej strony takie wspólnoty nie posiadają żadnych szczególnych uprawnień przyznanych na mocy ustaw szczególnych, z drugiej strony podlegają jedynie minimalnej kontroli ze strony organów władzy publicznej[65].

 

Warunki rejestracji kościołów i związków wyznaniowych

           

Wymogi prawne rejestrowania Kościołów i innych związków wyznaniowych zostały uregulowane w dziale III ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Zgodnie z art. 30 omawianego aktu prawnego wpis do rejestru odbywa się poprzez złożenie deklaracji o utworzeniu Kościoła lub innego związku wyznaniowego i wniosku o wpis do rejestru Kościołów i innych związków wyznaniowych.

 

            Rejestracja kościołów i związków wyznaniowych jest kompetencją sądów i organów administracji publicznej we współczesnych systemach prawnych. Postępowanie rejestrowe jest postępowaniem toczącym się przed organem administracji publicznej w należącej do właściwości tego organu sprawie indywidualnej rozstrzyganej w drodze decyzji administracyjnej. Jak zauważają przedstawiciele doktryny prawa z tego względu należy to postępowanie zakwalifikować do kategorii postępowań administracyjnych, w przypadku których w zakresie procesowym zastosowanie będą miały przepisy ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (dalej: k.p.a.)[66] wraz z przepisami działu III ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, w szczególności dotyczących terminów wyznaczonych na załatwienie sprawy[67].

 

Postępowanie w sprawie rejestracji związku wyznaniowego wszczynane jest na wniosek zainteresowanych podmiotów. Wniosek o rejestrację składa co najmniej 100 obywateli polskich posiadających pełną zdolność do czynności prawnych (art. 31 u.g.w.s.w.), które stają się stroną postępowania, a w stosunku do których decyzja organu rejestrowego nie wywołuje bezpośrednio skutków prawnych. Tym samym to nie związek wyznaniowy ma legitymację do złożenia wniosku, pomimo iż zgoda na wpis lub odmowa dokonania wpisu wpływa bezpośrednio na jego sytuację[68].

 

Warunkiem dokonania wpisu jest złożenie, wraz z wnioskiem, deklaracji o utworzeniu kościoła lub innego związku wyznaniowego (art. 30 u.g.w.s.w.). Zgodnie z poglądami doktryny prawa deklaracja jest jedynie obligatoryjnym elementem wniosku o wpis, który nie ma co prawda wskazanych enumeratywnie elementów, ale interpretacja przepisu prowadzi do wniosku, że jego konstruktywnym elementem jest wola utworzenia struktury organizacyjnej związku wyznaniowego o określonej nazwie. Elementy deklaracji nie zostały wprost określone w ustawie ale przyjmuje się, że jest nim oświadczenie członków założycieli o woli utworzenia struktury organizacyjnej kościoła lub innego związku wyznaniowego o określonej nazwie[69]. Podpisy wnioskodawców muszą być notarialnie poświadczone[70], a lista musi uwzględniać takie elementy jak: imię i nazwisko, data urodzenia, miejsce zamieszkania oraz rodzaj, seria i numer dokumentu tożsamości oraz numer PESEL[71].

 

Rygory dotyczące formy i treści wniosku stanowią odstępstwo od zasady ograniczonego formalizmu wyrażonego w kodeksie postępowania administracyjnego. Brak któregokolwiek z poniżej wskazanych elementów stanowić będzie brak formalny[72]. Ustawodawca szczegółowo reguluje w art. 32 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania treść wniosku o wpis do rejestru, który powinien zawierać:

• listę (zawierającą notarialnie poświadczone podpisy potwierdzające treść wniosku oraz deklarację o utworzeniu kościoła lub związku wyznaniowego wraz z danymi wskazanymi powyżej);
• informację o dotychczasowych formach życia religijnego i metodach działania kościoła lub innego związku wyznaniowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
• informację o podstawowych celach, źródłach i zasadach doktrynalnych, obrzędach religijnych;
• adres siedziby kościoła lub innego związku wyznaniowego oraz dane osób wchodzących do kierowniczych organów wykonawczych:
• imiona i nazwisko,
• datę urodzenia,
• adres zamieszkania,
• nazwę, serię i numer dokumentu tożsamości,
• nr PESEL;
• statut.

 

Jak zauważają przedstawiciele doktryny prawa organ rejestrowy w zakresie badania doktryny religijnej ogranicza się wyłącznie do kryterium religijności jako takiej. Nie bada natomiast treści doktryny pod kątem ich słuszności czy prawdziwości[73].

Zgodnie z art. 31 ust. 3 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, istnieje możliwość utworzenia, co najmniej pięcioosobowego, komitetu założycielskiego, w celu reprezentacji wnioskodawców. Przy określeniu liczby członków komitetu należy brać pod uwagę ogólną liczbę wnioskodawców oraz zasadę celowości. Wybór komitetu niesie za sobą określone skutki prawne – w zakresie doręczeń pism pełnomocnikowi w trybie art. 40 § 2 k.p.a. czy ewentualnej przesłanki do wznowienia postępowania lub uchylenia decyzji – w sytuacji pominięcia członków komitetu w postępowaniu[74].

 

W przypadku wybrania komitetu założycielskiego, zgodnie z art. 32 ust. 1a u.g.w.s.w. wniosek o wpis do rejestru powinien zawierać także podpisany przez wnioskodawców protokół z wyboru tego komitetu określający datę i miejsce wyborów oraz następujące dane osób wchodzących w jego skład:

• imiona i nazwisko;
• datę urodzenia;
• adres zamieszkania;
• rodzaj, serię i numer dokumentu tożsamości;
• nr PESEL.

Natomiast statut powinien określać w szczególności:

• nazwę kościoła lub innego związku wyznaniowego różną od nazw innych organizacji;
• teren działania i siedzibę władz;
• cele działalności oraz formy i zasady ich realizacji;
• organy, sposób ich powoływania i odwoływania, zakres kompetencji oraz tryb podejmowania decyzji;
• źródła finansowania;
• tryb dokonywania zmian statutu;
• sposób reprezentowania na zewnątrz oraz zaciągania zobowiązań majątkowych;
• sposób nabywania i utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków;
• sposób powoływania, odwoływania oraz kompetencje osób duchownych, o ile kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie takich stanowisk;
• sposób rozwiązania kościoła lub innego związku wyznaniowego i przeznaczenie pozostałego majątku (art. 32 ust. 2 u.g.w.s.w.).
•  

Zgodnie z art. 32 ust. 3 omawianej ustawy jeżeli kościół lub inny związek wyznaniowy przewiduje tworzenie jednostek organizacyjnych mających osobowość prawną, statut powinien określać ich nazwy, teren działania, siedziby, zakres uprawnień, zasady tworzenia, znoszenia i przekształcania tych jednostek, ich organy, zakres kompetencji, tryb podejmowania decyzji, sposób powoływania i odwoływania tych organów, sposób reprezentowania na zewnątrz oraz zaciągania zobowiązań majątkowych, a także przeznaczenie majątku pozostałego po zakończeniu likwidacji osoby prawnej kościoła lub innego związku wyznaniowego.

 

Art. 33 u.g.w.s.w. określa kompetencje kontrolne organu rejestrowego, który po pierwsze może żądać od wnioskodawców wyjaśnień, a także zwracać się do odpowiednich organów państwowych o sprawdzanie prawdziwości zawartych we wniosku danych (ust. 1). Po drugie, jeżeli organ rejestrowy w trakcie postępowania w sprawie wpisu do rejestru stwierdzi braki lub uchybienia w treści wniosku, ma obowiązek wyznaczyć dwumiesięczny termin ich uzupełnienia, a po upływie tego terminu wydaje decyzję o odmowie wpisu do rejestru (ust.2). I po trzecie, jeżeli wniosek zawiera postanowienia pozostające w sprzeczności z przepisami ustaw chroniącymi bezpieczeństwo i porządek publiczny, zdrowie, moralność publiczną, władzę rodzicielską albo podstawowe prawa i wolności innych osób, organ rejestrowy wydaje decyzję o odmowie wpisu do rejestru (ust. 3).

 

W pierwszej kolejności organ musi zinterpretować w/w pojęcia, również w oparciu o orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, a następnie dokonuje kontroli zgodności wniosku z normami ustawowymi w zakresie ochrony wartości określonych w art. 32 ust. 2 i 3 u.g.w.s.w. Ma to szczególnie doniosłe znaczenie w kontekście zjawiska tzw. religii żartu (joke religions), które ośmiesza tradycyjne formy religijności, a zwłaszcza chrześcijaństwo. W tym zakresie istnieją w doktrynie rozbieżności a zasadniczy spór dotyczy ustalenia tego, co należy rozumieć poprzez religię. Większość przedstawicieli doktryny opowiada się jednak za tradycyjnym rozumieniem religii, gdyż przyjęcie innej interpretacji mogłoby skutkować uznaniem każdego poglądu za religię. Po wtóre taka koncepcja wydaje się słuszna ze względu na przyjęcie przez ustawodawcę odrębnych form organizacyjno-prawnych w postaci kościołów i innych związków wyznaniowych – obok stowarzyszeń. Z tego względu wydaje się, że formuła kościoła i innego związku wyznaniowego przewidziana została przede wszystkim dla realizacji wolności sumienia i religii (art. 53 Konstytucji), natomiast instytucja stowarzyszenia ma głównie na celu zaspokojenie potrzeb wynikających z wolności przekonań (art. 54 Konstytucji) o konotacji niereligijnej[75].

 

Ustawodawca w art. 33 i 34 u.g.w.s.w. precyzuje przesłanki warunkujące wydanie decyzji kończących postępowanie rejestracyjne, ograniczając w jak największym stopniu swobodę organu rejestrowego w tym zakresie. Zgodnie z art. 34 ust 1 u.g.w.s.w. rozstrzygnięcie w przedmiocie rejestracji powinno być wydane w terminie 3 miesięcy od daty wszczęcia postępowania o wpis do rejestru. Przesłanką dokonania wpisu jest brak istnienia jakiejkolwiek przeszkody z art. 33 ust. 2 i 3 u.g.w.s.w.. W sytuacji gdy organ rejestrowy w trakcie postępowania stwierdzi braki lub uchybienia w treści wniosku, wyznacza dwumiesięczny termin ich uzupełnienia, co jest modyfikacją zasady wyrażonej w art. 64  § 2 k.p.a.[76]

Na decyzję organu może być wniesiona skarga do sądu administracyjnego (art. 33 ust. 4 u.g.w.s.w.). Co warte podkreślenia – spełnienie ustawowych przesłanek przez wnioskodawcę obliguje organ administracyjny do dokonania wpisu i nie pozostawia mu swobody w działaniu[77].

 

Z chwilą wpisu do rejestru w drodze decyzji administracyjnej kościół lub inny związek wyznaniowy uzyskuje, jako całość, osobowość prawną oraz korzysta ze wszystkich uprawnień i podlega obowiązkom określonym w ustawach (art. 34 ust. 2 u.g.w.s.w.).

 

Ocena polskich przepisów prawa

 

Polski ustawodawca uzależnił wyposażanie związków wyznaniowych w dostęp do sfery publiczno-państwowej od konieczności rejestracji w odpowiednim rejestrze. Ta forma przywileju – w postaci uprawnienia w uczestnictwie w publicznym obrocie prawnym na określonych zasadach - obejmuje m.in. zwolnienie z opodatkowania przychodów z niegospodarczej działalności statutowej, możliwości uzyskiwania darowizn na cele kultu czy działalność o charakterze charytatywnym czy oświatowym[78].

 

Zadaniem ustawodawcy jest skonstruowanie przepisów prawa w taki sposób, aby z jednej strony urzeczywistniały one konstytucyjne prawo do legalizacji struktur niezbędnych do zaspokojenia potrzeb religijnych, a z drugiej strony przeciwdziałały wykorzystywaniu instytucji związków wyznaniowych dla realizacji celów pozareligijnych[79]. Polskie prawodawstwo jest niezwykle liberalne w zakresie określania odpowiednich wymogów po stronie związków wyznaniowych, które dzięki wpisowy do rejestru uzyskują dostęp do sfery publicznej i szeregu przywilejów.

 

Kolejną istotną kwestią jest brak ustawowego obowiązku tożsamości doktrynalnej pomiędzy związkiem wyznaniowym rejestrowym a ustawowym i problematyka sukcesji doktrynalnej w przypadku ustawowego uregulowania sytuacji prawnej rejestrowanego związku wyznaniowego. Może to skutkować niebezpieczeństwem, w postaci dążenia osób niezwiązanych duchowo z daną wspólnotą, ale pełniących funkcje kierownicze, do zmiany w postaci uchwalenia ustawy odnoszącej się do związku wyznaniowego, co ma na celu umocnienie pozycji takich osób, jak również ograniczenie kontroli państwowej pod kątem zgodności prawa wewnętrznego z powszechnie obowiązującymi przepisami[80]. Na etapie rejestracji wniosku bada się bowiem zgodność doktryny z przepisami dotyczącymi bezpieczeństwa publicznego, porządku publicznego, zdrowia, moralności, władzy rodzicielskiej, praw i wolności innych (art. 33 u.g.w.s.w.), a każda zmiana w statucie wymaga stosownej kontroli (art. 35 u.g.w.s.w.). Dodatkowo, każdorazowa zmiana cech warunkujących wpis (a w szczególności podstawowych celów, źródeł, zasad doktrynalnych, obrzędów) wymaga stosownych aktualizacji. Tym samym organ rejestrowy ma kompetencje do badania zgodności danej doktryny z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa i wydania decyzji o wykreśleniu związku wyznaniowego z rejestru. Jest to niezwykle istotna rola organu rejestrowego, który powinien czuwać nad wszelkimi przejawami nadużywania prawa przez związki wyznaniowe, zakładane tylko dla realizacji własnych, ukrytych celów osób zajmujących kierownicze stanowiska w związku. W przypadku ustaw indywidualnych uprawnienia aparatu państwowego w zakresie tej kontroli są znacznie ograniczone. Zatem na organie rejestrowym ciąży niezwykle ważny obowiązek zapewnienia doktrynalnej tożsamości związku wyznaniowego z przepisami prawa[81].

 

W doktrynie uznaje się, że uregulowanie sytuacji związków wyznaniowych w osobnym rejestrze nie było odpowiednim rozwiązaniem, a przewiedziane przez polskie przepisy formy organizacje (dla stowarzyszeń, fundacji) byłyby dostatecznie skuteczne dla ich funkcjonowania[82]. Jednakże wyodrębnienie tych form organizacyjnych w polskich przepisach nie pozostaje bez uzasadnienia. Pomimo iż wszystkie z tych form – kościoły, związki wyznaniowe, stowarzyszania stanowią pewną formę zinstytucjonalizowanej społeczności, to kryterium odróżniającym je od siebie jest realizacja wolności sumienia i wyznania zagwarantowana w art. 53 Konstytucji (dotycząca kościołów i związków wyznaniowych) i realizacja potrzeb wynikających z wolności przekonań niemających charakteru religijnego, określona w art. 54 Konstytucji RP (dotycząca stowarzyszeń).

 

Istotną kwestią jest również znaczenie funkcjonowania danego związku wyznaniowego dla osób trzecich. O ile, treść ustaw regulujących status prawny kościołów i innych związków wyznaniowych jest jawna (podlega opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym), o tyle dostęp do dokumentów i struktur organizacyjnych związków wyznaniowych ujawnionych w rejestrze jest ograniczony (można się z nimi zapoznać jedynie w siedzibie ministerstwa). Stwarza to zagrożenia braku pewności w obrocie prawnym i gospodarczym, w których, od momentu rejestracji, związki wyznaniowe aktywnie mogą uczestniczyć[83].  

 

Zasadniczym problemem jest fakt, że polskie przepisy nie sankcjonują dostatecznie wymogu wykazania przynależności do danej wspólnoty religijnej, a niewątpliwie intencją ustawodawcy było to, by osoby wnioskujące o zarejestrowanie związku wyznaniowego nimi byli. W tym kontekście niezbędna jest zmiana przepisów prawa, gdyż nie stanowi przejawu wolności religijnej rejestracja związku wyznaniowego przez „sympatyków”, a nie wyznawców. Obecnie organ administracyjny nie ma uprawnień do weryfikowania czy wnioskodawca jest wyznawcą danego systemu przekonań czy też jedynie wyraża aprobatę dla powstania nowej wspólnoty o charakterze wyznaniowym. W tym miejscu pojawia się jednak zasadniczy problem ze zgodnością takich działań z art. 53 ust. 7 Konstytucji RP stanowiącego o zakazanie nakłaniania do ujawnienia światopoglądu[84].

 

Dr Kinga Szymańska – analityk Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris