Wolności obywatelskie

Ostatnie ponad dwa lata to czas dyskusji na temat zasadności i zgodności z prawem regulacji wprowadzanych w związku epidemią COVID-19. Światowa Organizacja Zdrowia 11 marca 2020 roku oficjalnie uznała szerzenie się tej choroby za pandemię. Już dwa dni później w Polsce wprowadzono stan zagrożenia epidemicznego a tydzień później stan epidemii, który trwał nieprzerwanie do 16 maja 2022 roku. W przygotowywanej monografii naukowej, Instytut Ordo Iuris, wraz z szerokim gronem ekspertów, ocenia wprowadzone w tym czasie obostrzenia z punktu widzenia prawnego, medycznego i ekonomicznego.

WESPRZYJ WYDANIE MONOGRAFII - LINK

Reakcja społeczeństwa na reakcję władz publicznych

Choć konstytucyjny obowiązek zwalczania chorób epidemicznych wymuszał na rządzących podjęcie natychmiastowych działań, to jednak żadne okoliczności nie uzasadniają tworzenia prawa naruszającego konstytucyjnie gwarantowane wolności i prawa człowieka. Władze publiczne powinny chronić zdrowie publiczne w sposób legalny, bowiem dobre intencje czy siła wyższa w postaci zarazy nie uchylają postanowień Konstytucji. Działania wykraczające poza jej ramy mogą okazać się przeciwskuteczne. Już na początku stanu epidemii w Polsce ostrzegaliśmy, że brak poszanowania prawa w działaniach władz podważy zaufanie jednostek do państwa i do prawa, a negatywne konsekwencje dotkną także obszar zwalczania COVID-19. Niestety tak właśnie się stało, a negatywne skutki związane z utrata zaufania do władz będą się zapewne utrzymywać długoterminowo.

Reakcja Ordo Iuris

Instytut Ordo Iuris nigdy nie zajmował stanowiska w sprawie szczepień ani w sprawie zasadności wprowadzanych restrykcji. Wskazywał jednak na potrzebę prawniczej analizy czy obostrzenia są skuteczne, niezbędne i proporcjonalne, a zatem czy wprowadzane regulacje są zgodne z Konstytucją. Do właściwej oceny stanowionego prawa konieczne okazało się bazowanie na ustaleniach naukowych specjalistów z innych dziedzin: ekonomistów, medyków, pedagogów, socjologów etc.

Jedną z form odpowiedzi Instytutu Ordo Iuris na potencjalny kryzys konstytucyjny stało się przygotowanie monografii naukowej. W tworzenie części prawnej zaangażowali się głównie eksperci Ordo Iuris. Zaprezentowano w niej rozważania o konstytucyjnych warunkach wprowadzania ograniczeń praw i wolności jednostek – zarówno w zwyczajnym trybie jak i w związku z ogłoszeniem któregoś ze stanów nadzwyczajnych. Prezes Instytutu Ordo Iuris mec. Jerzy Kwaśniewski przedstawia rozważania dotyczące tego, czy pandemia COVID-19 została wykorzystana do urzeczywistnienia idei rządu światowego i transnarodowego zarządzania. W kolejnych rozdziałach autorzy analizują restrykcje związane z COVID-19, wprowadzone w szeregu państw europejskich, w tym w Polsce, a także prawne aspekty wprowadzenia tzw. paszportów covidowych.

W medycznej części monografii, poruszono takie zagadnienia jak definicja pandemii, skuteczność interwencji niefarmaceutycznych w zwalczaniu COVID-19 (w tym obowiązku używania masek ochronnych), wpływ izolacji związanej z pandemią COVID-19 na zdrowie psychiczne człowieka, czy wreszcie skuteczność, bezpieczeństwo i etyka procesu produkcji szczepień ochronnych przeciwko COVID-19. W trzeciej części – ekonomicznej, oszacowano, czy to polityka ZeroCovid, czy polityka mniejszych restrykcji byłaby bardziej opłacalna dla polskiej gospodarki. Ukazano w tej części także konsekwencje pandemii COVID-19 dla finansów publicznych i prawa finansowego w Polsce oraz dane obrazujące implikacje polityki polskiego rządu prowadzonej w reakcji na COVID-19 w świetle makro- i mikroekonomii. Na przykładzie branży gastronomicznej, zwizualizowano także policzalną różnicę między polityką restrykcji prowadzoną w Polsce i w Anglii.

Rzetelne badania naukowe są konieczne

Naukowe podejście do problemu pozwala odnaleźć skuteczne rozwiązania dużo łatwiej niż opieranie się na własnych doświadczeniach czy uproszczonych faktach medialnych. Tylko takie nastawienie wobec problematyki ograniczeń praw i wolności wprowadzonych w związku z przeciwdziałaniem COVID-19 ocali debatę publiczną przed nadmierną polaryzacją, plemiennymi waśniami i dominacją emocji nad argumentami.

Zarówno w wypadku epidemii COVID-19, jak i w kolejnych, podobnych zagrożeniach dla zdrowia publicznego, przygotowanie planu działań przeciwepidemicznych powinno opierać się na badaniach naukowych. Wydanie omawianej monografii wpisuje się w merytoryczną debatę publiczną, wyznaczając drogę środka: powrotu do normalności. Droga ta pod względem prawnym zapewni poszanowanie praw i wolności każdego obywatela, a w aspekcie zdrowotnym pozwoli na ochronę zdrowia publicznego niezależnie od rodzaju schorzenia i adekwatnie do rzeczywistego niebezpieczeństwa, jakie stwarza swym stanem zdrowia jednostka dla społeczeństwa.

Dowiedz się więcej

Przygotowanie około siedmiuset stronicowej monografii to koszt przeszło 20 tys. złotych. Nie mam jednak wątpliwości, że waga opisywanych w niej problemów i postulowanych rozwiązań na przyszłość jest daleko cenniejsza dla całego społeczeństwa i dla poszczególnych jednostek.

Zapraszamy do włączenia się w prace nad monografią poprzez finansowe wsparcie jej wydania. Tylko dzięki zaangażowaniu Darczyńców wydanie tej niezwykle ważnej książki i oddziaływanie na zmianę prawa w Polsce i na arenie międzynarodowej będzie możliwe. Wsparcie można przekazać klikając w poniższy link. Zgodnie z zasadami opisanymi pod linkiem, Donatorzy monografii, którzy przekażą wsparcie do 20 lipca włącznie, otrzymają darmowe egzemplarze monografii.

https://twojazbiorka.pl/zbiorki/45/prawa-i-wolnosci-obywatelskie-a-covid-19-niezalezna-monografia-naukowa

Łukasz Bernaciński – członek Zarządu Ordo Iuris

Informacje finansowe, takie jak liczba i stan rachunków bankowych, kwoty obciążeń czy zawarte umowy kredytu mają charakter równie wrażliwy, jak informacje o zdrowiu. Jednym z elementów wolności obywateli jest natomiast prawo do ich zachowania w tajemnicy. Wchodząca w życie od 1 lipca 2022 r. zmiana ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej zapewnia jednak organom podatkowym szerszy niż dotychczas dostęp do informacji finansowych. Budzi to poważne obawy i zachęca, aby pochylić się nad obowiązującymi w tym względzie regulacjami.

Co dzisiaj wiedzą organy podatkowe?

Rozpatrując kwestię ujawnienie informacji, które zbiorczo nazywa się finansowymi należy pierwszej kolejności pamiętać, że stosownie do dyspozycji art. 51 ust. 1 Konstytucji RP nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby. Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. Dane wrażliwe, związane ze zdrowiem, preferencjami seksualnymi czy sytuacją finansową muszą być gromadzone i wykorzystywane w ściśle określony sposób. Tak skonstruowana ochrona tajemnicy nie jest jednak bezwzględna. Doznaje bowiem ograniczeń związanych m.in. z koniecznością realizacji zadań publicznych, w tym związanych z wymiarem i poborem danin publicznoprawnych.

W obecnym stanie prawnym funkcjonują różne podstawy do żądania przez organy administracji skarbowej przekazania im informacji finansowych. W pierwszej kolejności wskazać należy na art. 182 § 1 ustawy – Ordynacja podatkowa. Zgodnie z nim, jeżeli z dowodów zgromadzonych w toku postępowania podatkowego (i odpowiednio także kontroli podatkowej) wynika potrzeba uzupełnienia tych dowodów lub ich porównania z informacjami pochodzącymi z banku, bank jest obowiązany do sporządzenia i przekazania ściśle określonego katalogu informacji finansowych dotyczących strony postępowania. Chodzi o informacje z zakresu posiadanych rachunków bankowych, liczby tych rachunków, rachunków papierów wartościowych, zawartych umów kredytowych lub umów pożyczek pieniężnych, nabytych za pośrednictwem banków akcji lub obligacji Skarbu Państwa itd. Obowiązek przekazania tych informacji odnosi się nie tylko do banków, ale również do szeregu innych instytucji finansowych, jak biura maklerskie, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, zakłady ubezpieczeń lub towarzystwa funduszy inwestycyjnych.

Przekazanie informacji finansowych jest uzależnione od wszczęcia wobec danej osoby postępowania podatkowego lub kontrolnego. Co więcej, z żądaniem sporządzenia i przekazania informacji, o których mowa, organ podatkowy może wystąpić dopiero po uprzednim wezwaniu do udzielenia informacji z tego zakresu albo do upoważnienia organu do wystąpienia do instytucji finansowych o przekazanie tych informacji, o ile strona w wyznaczonym terminie sama tych informacji nie udostępniła.

Kolejną podstawę do uzyskania informacji finansowych stanowi art. 48 ust. 1 ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej. Przepis ten, w brzmieniu do 30 czerwca 2022 r. uprawnia wybrane organy podatkowe do żądania przekazania informacji finansowych, wydanego w związku z wszczętym postępowaniem przygotowawczym lub czynnościami wyjaśniającymi odpowiednio w sprawie o przestępstwa lub wykroczenia oraz przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe. W odpowiedzi na takie żądanie instytucja finansowa jest obowiązana do sporządzania i przekazywania informacji dotyczących podejrzanego. Zakres przekazywanych informacji oraz katalog zobowiązanych do tego podmiotów jest natomiast zbliżony do wskazanego w ustawie – Ordynacja podatkowa.

Innymi słowy, w obecnym stanem prawnym organy podatkowe mogą bez zgody danej osoby uzyskać dotyczące jej informacje finansowe. Konieczne jest jednak prowadzenie wobec tej osoby postępowania podatkowego bądź kontroli podatkowej lub postępowania przygotowawczego (czynności przygotowawczych) w sprawie karnej skarbowej. Cel i przedmiot obu postępowań jest przy tym odmienny, niemniej mogą i niejednokrotnie są one prowadzone równolegle w stosunku do tej samej osoby.

Nowy Ład na stare problemy?

Zmianę art. 48 ust. 1 ustawy o KAS, wchodzącą w życie w dniu 1 lipca 2022 r. Ministerstwo Finansów uzasadnia dążeniem do ujednolicenia oraz doprecyzowania uprawnień Krajowej Administracji Skarbowej w zakresie dostępu do informacji finansowych. W przypadku, gdy organy KAS prowadzą postępowanie przygotowawcze w zakresie danej osoby lub jednostki, niezależnie albo przed wszczęciem właściwej procedury podatkowej. W istocie jednak „ujednolicenie i doprecyzowanie” polega na rozszerzeniu i tak już obszernych uprawnień w zakresie uzyskiwania informacji finansowych. Proponowane zmiany polegają bowiem na:

- uprawnieniu naczelników urzędów skarbowych (będących najliczniejszym rodzajem organów państwowej administracji podatkowej) do żądania przekazania informacji finansowych;

- rozszerzeniu zakresu przekazywanych informacji o daty i kwoty wpływów oraz obciążeń rachunków bankowych czy też okres, na jaki zostały zawarte umowy kredytowe lub pożyczki;

- modyfikacji katalogu podmiotów, których dotyczą udostępniane informacje finansowe z „podejrzanego” na „osobę fizyczną”.

Wszelkie ograniczenia wolności należy rozpatrywać przez pryzmat ich celowości oraz spełniania warunku niezbędności. Rozszerzenie uprawnień organów podatkowych odbywa się bowiem z równoległym uszczupleniem uprawnień, a w konsekwencji obniżeniem poziomu wolności obywatelskich. Należy mieć w tym kontekście na uwadze, że interes publiczny nie stoi wyżej niż interes prywatny. Jednocześnie jednak, organy władzy publicznej muszą dysponować środkami prawnymi, umożliwiającymi ochronę interesu publicznego, co wymusza stałą ich modernizację w miarę rozwoju otoczenia społeczno-gospodarczego. Chodzi przy tym o zapewnienie organom możliwości rzeczywistego i skutecznego działania, ale tylko w niezbędnym zakresie, bez przestrzeni do dowolnego wykorzystywania środków prawnych w sposób sprzeczny z ich pierwotnym przeznaczeniem.

Mając powyższe uwagi na względzie, pierwszą z proponowanych zmian można uznać za słuszną. Umożliwia bowiem naczelnikowi organu podatkowego prowadzenie dwóch różnych rodzajów postępowania wobec tej samej osoby, co wydaje się praktyczne i bardziej efektywne, niż w przypadku rozdzielenia tych kompetencji między różne organy. Tymczasem prowadzenie równolegle dwóch postępowań jest stosunkowo częste, szczególnie w sprawach związanych z tzw. karuzelami w podatku od towarów i usług.  Także drugą zmianę, a więc rozwinięcie zakresu przekazywanych informacji o szczegółowe daty i kwoty związane ze stanem rachunków bankowych, można przyjąć za prowadzącą do przyśpieszenia postępowania, zwłaszcza w świetle obecnego zakresu informacji udostępnianych organom podatkowym. Mimo więc, że obie wskazane modyfikacje wpływają na ograniczenie poziomu wolności, można uznać je za mieszczące się w granicach działań niezbędnych dla skutecznej ochrony interesu publicznego.

Najwięcej kontrowersji wiąże się ze zmianą, w konsekwencji której organ podatkowy będzie mógł zażądać od instytucji finansowej informacji na temat dowolnej osoby. Jedynym warunkiem będzie wszczęcie wobec niej postępowania przygotowawczego lub czynności wyjaśniających. Z założenia, postępowanie takie może być podjęte tylko w przypadku wystąpienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia konkretnego czynu zabronionego, ale ocena, czy przesłanki te zostały spełnione, dokonywana jest wyłącznie przez organy KAS. Nie ma przy tym żadnego środka prawnego, który ograniczałby swobodę czy chociażby ukierunkowywałby ocenę zasadności wszczęcia postępowania przygotowawczego. Przywołać można jedynie zapewnienie Szefa KAS, wyrażone w piśmie z 25 kwietnia 2022 r., zgodnie z którym „organy KAS prowadzą takie postępowanie przygotowawcze jedynie w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego i co ważne, po formalnym wszczęciu postępowania przygotowawczego. Zatem zmieniony przepis nie może być stosowany bez uzasadnionej przyczyny i bez powiązania z popełnionymi czynami” zaś „podatnicy nie muszą się obawiać o nadużywanie wprowadzonej zmiany przepisów, bowiem w okresie już obowiązujących regulacji nie stwierdzono ich nadużywania”.

Twierdzenia, że organy podatkowe nie będą w przyszłości nadużywały rozszerzonych uprawnień, bo dotychczas tego nie robiły mając do dyspozycji mniejszy zakres regulacji, należy uznać za nieprzekonujące. Tym bardziej, że w praktyce działalności administracji podatkowej istnieje szereg przykładów wykorzystywania środków prawnych niezgodnie z ich przeznaczeniem. Należy do nich chociażby praktyka wszczynania postępowań karnoskarbowych na krótko przed upływem okresu przedawnienia zobowiązania podatkowego, w celu zawieszenia jego biegu i tym samym dokończenia prowadzonego przez organ postępowania wymiarowego. W takich przypadkach poza wszczęciem postępowania karnoskarbowego niejednokrotnie nie są podejmowane jakiekolwiek czynności formalne a samo postępowanie jest umarzane po zakończeniu postępowania podatkowego, co dowodzi jego instrumentalnego wykorzystywania. Trudno więc zaufać, że organy KAS nie będą również w omawianym przypadku korzystać z rozszerzonych uprawnień do wszczynania postępowań przygotowawczych wyłącznie w celu uzyskania dostępu do informacji finansowych dotyczących danej osoby, która w dodatku będzie miała ograniczone możliwości przeciwstawienia się takiemu działaniu.

Wnioski

Trudno uznać, aby kierunek zmiany zakresu dostępu do informacji finansowych był optymalny z perspektywy równoważenia interesu publicznego, jak i prywatnego. Ustawodawca w sposób wyraźny przyznaje priorytet wygodzie oraz sprawności działania organów podatkowych za cenę obniżenia poziomu tajemnicy informacji finansowych.  Nie zmienia tego fakt, że informacje udostępnione KAS przez instytucje finansowe, będą chronione tajemnicą skarbową. Zasadnicze zagrożenie polega bowiem nie na tym, że informacje finansowe znajdą się w rękach podmiotów nieuprawnionych do ich posiadania, lecz że będą pozyskiwane przez KAS uznaniowo i wykorzystywane bez należytego uzasadnienia. Obawy te mają uzasadnienie w dotychczasowej praktyce. Dochodziło już bowiem do instrumentalnego wykorzystywania przez administrację skarbową przysługujących jej środków prawnych. Jednocześnie dotychczasowe brzmienie art. 48 ust. 1 ustawy o KAS dostatecznie zapewniało dostęp do informacji finansowych osób podejrzanych. Z perspektywy skuteczności realizacji zadań powierzonych administracji skarbowej, nie ma więc potrzeby rozszerzania możliwości uzyskiwania informacji o wszystkich osobach fizycznych. Z perspektywy zabezpieczenia wolności obywatelskich konieczna wydaje się więc modyfikacja brzmienia art. 48 ust. 1 ustawy o KAS i powrotu do dotychczasowych rozwiązań normatywnych a nie ich rozszerzanie pod pozorem „ujednolicania i doprecyzowywania”.

Dr Tomasz Woźniak – analityk Centrum Analiz Legislacyjnych Ordo Iuris