· Finansowanie lekcji religii z budżetu danego państwa występuje w większości krajów Unii Europejskiej.

· Edukacja religijna w państwach członkowskich Unii prowadzona jest w zdecydowanej większości formie konfesyjnej a tylko wyjątkowo jako religioznawstwo.

· Lekcje religii w nielicznych przypadkach prowadzone są poza terenem szkoły.

Wprowadzenie

W większości krajów Unii Europejskiej państwo zapewnia edukację religijną uznając ją za istotny element życia społecznego. Znajduje to odzwierciedlenie w rozwiązaniach prawnych dotyczących m.in. organizacji i finansowania nauczania religii. W prezentowaniu rozmaitych modeli nauczania religii w szkolnych systemach europejskich można posłużyć się podziałem ze względu na miejsce nauczania religii w systemie szkolnym na takie, gdzie: religia stanowi przedmiot obowiązkowy, religia jest przedmiotem fakultatywnym, nauczanie religii odbywa się poza szkołą.

1. Obowiązkowy udział w lekcjach religii prowadzonych w szkole publicznej

Niemcy

W Niemczech nauczanie religii ma charakter konfesyjny w postaci modelu katechetyczno – ewangelizacyjnego. Zajęcia odbywają się w szkołach. Jako przedmiot standardowy religia została wpisana do programu nauczania, co ma unormowanie w ustawie zasadniczej (art. 7). Zajęcia finansowane są z budżetu państwa. W konsekwencji to państwo musi zatrudniać odpowiednią liczbę nauczycieli, opłacać ich pensje i pokrywać inne koszty prowadzenia nauczania religii, w tym dostarczania podręczników i innych materiałów dydaktycznych[1].

Austria

W Austrii nauczanie religii ma charakter konfesyjny w postaci modelu katechetyczno – ewangelizacyjnego. Prawo do organizowania zajęć z religii w austriackiej szkole publicznej  przysługuje na mocy ustawy z 13 lipca 1949 r.[2] wszystkim uznanym przez państwo kościołom i związkom wyznaniowym[3]. Obowiązek finansowania działalności publicznych placówek oświatowych całkowicie spoczywa na państwie[4]. Koszty wynagrodzenia nauczycieli religii pokrywa państwo lub samorządy (§ 6 p. 1). Z wyjątkiem sytuacji, gdy lekcje religii w szkole są organizowane dla mniej niż trzech uczniów. Wówczas koszty wynagrodzenia pokrywa Kościół lub związek wyznaniowy (§ 6 p. 4)[5].

Szwecja

W Szwecji edukacja religijna jest bezwyznaniowa i obowiązkowa dla wszystkich[6]. Rodzice mogą posyłać swoje dzieci do niezależnych szkół religijnych, które rząd wspiera poprzez system bonów i które muszą przestrzegać rządowych wytycznych w sprawie podstawowych programów nauczania, w tym nauczania religii. Szkoły takie mogą organizować dobrowolne zajęcia religijne poza salą lekcyjną, ale zajęcia te nie mogą kolidować z przestrzeganiem rządowych wytycznych dotyczących podstawowych programów nauczania. W Szwecji, oprócz szkół gminnych, istnieje system szkół prywatnych. Założyć i prowadzić szkołę, po spełnieniu kryteriów formalnych, może każda osoba, nie tylko fizyczna ale także wspólnota wyznaniowa. Każda szkoła prywatna otrzymuje w zasadzie takie samo wsparcie finansowe ze strony państwa i gminy, jak szkoły miejskie. Wiele wspólnot religijnych założyło szkoły prywatne na różnych poziomach[7].

Dania

Wsparcie finansowe państwa dla Duńskiego Kościoła Narodowego wynika z art. 4 duńskiej konstytucji, która stanowi, że Duński Kościół Narodowy jest wspierany przez państwo[8]. W 1919 r. państwo uchwaliło ustawę o wynagrodzeniach, co oznaczało, że członkowie Kościoła Narodowego muszą płacić podatek kościelny do wspólnego funduszu, który opłaca część pensji księży. Państwo zobowiązało się płacić drugą część pensji. W konsekwencji wspólny fundusz finansuje 60% pensji księży, podczas gdy państwo pokrywa pozostałe 40%[9]. Wszystkie szkoły publiczne i prywatne, w tym szkoły religijne, otrzymują rządowe wsparcie finansowe[10]. Lekcje religii w szkołach publicznych mają wyłącznie chrześcijański charakter. Duńskie prawo państwowe dotyczące oświaty nakłada na każdą szkołę obowiązek nauczania przedmiotu „Studia chrześcijańskie” (Kristendomskundskab) w ramach ochrony „chrześcijańskiego dziedzictwa kulturowego”[11].

Finlandia

Zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem wszyscy uczniowie w Finlandii mają prawo do edukacji wyznaniowej według własnej religii, pod warunkiem spełnienia minimalnych kryteriów dotyczących liczby uczniów[12]. Edukacja w Finlandii należy do zadań z zakresu administracji publicznej i finansowana jest ze środków publicznych. Nauczyciele religii muszą odbyć wymagane przez państwo szkolenie w zakresie nauczania religii. Mianuje ich państwo i nie mają obowiązku przynależności do żadnej wspólnoty wyznaniowej[13]. 

Malta

Konstytucja  Malty  z  21  września  1964  r. przewiduje obowiązkową katechezę Rzymskokatolickiego Kościoła Apostolskiego w szkołach państwowych (art. 2 ust. 3). W art. 10 postanowiono, że podstawowa edukacja ma być darmowa i obowiązkowa[14]. Obowiązkiem państwa jest jej zapewnienie i finansowanie[15].Nauczanie religii nie jest jednak przymusowe. Obowiązkiem państwa jest również wynagradzanie nauczycieli tego przedmiotu[16].

Grecja

Pozycję Kościoła w Grecji określa Konstytucja z 1975 roku[17], zgodnie z którą „dominującą religią w Grecji jest religia Wschodnioprawosławnego Kościoła Chrystusowego” (art. 3 ust. 1). Kościół jest finansowany przez państwo, które wypłaca pensje prezbiterom i diakonom, biskupom, urzędnikom i pracownikom kościelnym[18]. Zgodnie z art. 16 pkt 2 konstytucji kształcenie, w tym edukacja religijna, jest podstawowym zadaniem państwa. Obowiązek finansowania działalności publicznych placówek oświatowych całkowicie spoczywa na państwie. Dotyczy to także wynagrodzeń duchownych, którzy mają status pracowników administracji państwowej[19]. W Grecji wydatki na oświatę pokrywane są z budżetu kilku resortów: Ministerstwa Edukacji i Spraw Religijnych (wynagrodzenia pracowników), Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (koszty funkcjonowania placówek) i Ministerstwa Finansów (środki na funkcjonowanie regionów)[20]. 

2. Fakultatywny udział w lekcjach religii prowadzonych w szkole publicznej

Słowacja

Na Słowacji kwestię finansowania kościołów i związków wyznaniowych reguluje ustawa 370/2019 o finansowym wspieraniu działalności kościołów i związków wyznaniowych. Państwo wspiera kościół poprzez środki z budżetu państwa oraz dotacje celowe, a także zapewniając zwolnienia i ulgi w podatkach i opłatach. Środki z budżetu państwa przeznaczone są na finansowanie działalności kościoła, sprawowanie liturgii, nabożeństw, działalność oświatową, kulturalną i charytatywną kościoła, pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem jego działalności jako pracodawcy oraz kosztów funkcjonowania kościoła[21]. Nauczanie religii ma charakter konfesyjny w postaci modelu katechetyczno – ewangelizacyjnego.

Belgia

Na mocy art. 24 §1 konstytucji szkoły organizowane i prowadzone przez władze publiczne zapewniają młodzieży, aż do upływu obowiązku szkolnego, wybór między nauczaniem jednej z uznanych religii lub etyki (art.24 §2). Wszyscy uczniowie podlegający obowiązkowi szkolnemu mają prawo do edukacji religijnej lub etycznej na koszt wspólnoty (art. 24 §3)[22]. Nauczanie religii w Belgii ma charakter konfesyjny, każdy z uczniów ma możliwość wyboru jednego z kilku przedmiotów wyznaniowych, co oznacza m.in. że dotyczy ono jednego wyznania i ukierunkowane jest na pogłębienie wiary i religijności uczniów[23]. Poszczególne wyznania mogą zostać oficjalnie uznane przez państwo jako związki wyznaniowe, dzięki czemu uzyskują finansowe wsparcie z jego budżetu na m.in. pensje dla duchownych oraz opłacane przez państwo lekcje religii w szkołach publicznych[24]. Koszty wynagrodzenia nauczycieli religii w całości opłaca Ministerstwo Edukacji[25]. Obowiązek finansowania działalności publicznych placówek oświatowych całkowicie spoczywa na państwie, jednakże należy zwrócić uwagę, że środki przyznawane na oświatę pochodzą przede wszystkim z budżetów wspólnot i uzupełniane są dotacjami federalnymi[26].

Estonia

Zgodnie z §40 konstytucji nie ma kościoła państwowego i istnieje rozdział religii od państwa[27]. Prawo do nauki zostało ujęte w art. 37 ustawy zasadniczej. Przepis ten przesądza, że „nauka dzieci w wieku szkolnym, w granicach określonych w ustawie, jest obowiązkowa i bezpłatna w państwowych i samorządowych szkołach ogólnokształcących”. Edukacja religijna na poziomie szkół podstawowych i gimnazjów łączy w sobie elementy religioznawstwa oraz etyki. Szkolnictwo państwowe jest opłacane ze środków publicznych. Nauczyciele edukacji religijnej, podobnie jak pozostali nauczyciele, są finansowani z budżetu państwa lub gminy[28]. Nauczanie religii o charakterze stricte wyznaniowym jest możliwe w szkółkach niedzielnych i szkołach kościelnych prowadzonych przez wspólnoty wyznaniowe[29]. Szkoły prywatne mogą być jedynie częściowo dotowane z funduszy publicznych. Należy zaznaczyć, że żadna z prywatnych placówek oświatowych o charakterze wyznaniowym nie jest w pełni finansowana przez państwo[30].

Litwa

Zgodnie z art. 40 Konstytucji Republiki Litwy[31] państwowe i samorządowe instytucje szkolne i wychowawcze są świeckie. Nauczanie religii ma charakter konfesyjny w postaci modelu katechetyczno – ewangelizacyjnego. Natomiast zgodnie z art. 14 ustawy o wspólnotach i stowarzyszeniach wyznaniowych wspólnoty i stowarzyszenia religijne mają prawo zakładać szkoły ogólnokształcące, które na swoją działalność otrzymują wsparcie finansowe z budżetów państwa i gmin[32]. Religia jest przedmiotem fakultatywnym w szkołach publicznych w ramach zajęć z wychowania moralnego, gdzie można dokonać wyboru między religią a etyką. Przedmiot ten nauczany jest na poziomie szkoły podstawowej oraz średniej (art. 6 Konstytucji). Nauczanie religii tradycyjnych w szkołach państwowych jest opłacane przez państwo[33]. Nauczyciele muszą być wybrani przez przywódców danych wyznań i zatwierdzeni przez Ministerstwo Edukacji i Nauki[34].

Rumunia

Zgodnie z konstytucją państwo zapewnia swobodę nauczania religii, stosownie do wymogów właściwych dla każdego wyznania. W szkołach państwowych nauczanie religii jest organizowane i gwarantowane ustawą (art. 32 ust. 7)[35]. W Rumunii zajęcia z religii są oferowane na zasadzie konfesyjnej jako „część podstawy programowej”, co oznacza, że ​​szkoły są zobowiązane do prowadzenia takiego kursu. Od 2014 r. lekcje religii mają charakter fakultatywny[36]. To rozwiązanie jest otwarte dla wszystkich osiemnastu oficjalnie uznanych wyznań[37]. W konsekwencji religie te mają prawo do otrzymywania subsydiów od państwa na swoją działalność. Lekcje uznanych religii prowadzone są od 1995 r. na koszt państwa w szkołach publicznych[38]. Nauczyciele mają status urzędników i są opłacani z budżetu państwa[39].

Hiszpania

Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 r. regulująca kwestie związane z nauczaniem i kulturą zobowiązuje kościół do prowadzenia szkół podstawowych, średnich, niższych seminariów duchownych zgodnie z przepisami powszechnego prawa oświatowego. Postanowienia umowy zapewniają jednocześnie wymienionym podmiotom możliwość otrzymywania pomocy z budżetu państwa (art. 13)[40]. Kościół katolicki to jedyna wspólnota wyznaniowa, która w Hiszpanii otrzymuje finansowanie za pośrednictwem państwa. We wszystkich placówkach oświatowych finansowanych ze środków publicznych jest oferowana nauka religii rzymskokatolickiej, której nauczyciele są wynagradzani przez państwo. Kwestię tę rozstrzyga porozumienie z 2 lutego 1999 r. między hiszpańskim rządem i Konferencją Episkopatu. Zgodnie z tym porozumieniem państwo zobowiązuje się wypłacać wynagrodzenie nauczycielom religii katolickiej w placówkach publicznych na poziomie edukacji przedszkolnej oraz szkoły podstawowej i średniej[41]. Podobny system został stworzony dla nauczycieli islamu, choć są oni opłacani przez państwo tylko wtedy, gdy jest więcej niż dziewięciu uczniów muzułmańskich[42].

Włochy

Ani konstytucja włoska, ani ustawy zwykłe nie zawierają przepisu wprost poświęconego edukacji religijnej. Przepisy dotyczące tej kwestii można znaleźć jedynie w ustawie o „dopuszczonych religiach” (nr 1159 z 1929 r.), w jej dekrecie wykonawczym (nr 289 z 1930 r.) oraz w umowach zawartych przez państwo z niektórymi wyznaniami. Kwestie finansowania edukacji religijnej z Kościołem rzymskokatolickim dopiero uregulował Konkordat z Villa Madama, zawarty 18 lutego 1984 r. pomiędzy Stolicą Apostolską a Republiką Włoską, stanowiący swoistą rewizję Traktatów Laterańskich z 1929 r. Składa się on z szeregu postanowień mających na celu  uregulowanie warunków funkcjonowania kościoła we Włoszech. W myśl jego postanowień państwo ponosi ciężar finansowania nauczania religii katolickiej w szkołach i przedszkolach. Udział w katechizacji szkolnej ma charakter dobrowolny[43]. Zgodnie z art. 8 ust. 3 konstytucji, podobne porozumienia zostały także zawarte między państwem a m.in. Stołem Waldensów, Włoską Unią Chrześcijańskich Adwentystów Dnia Siódmego, Chrześcijańska Unią Ewangelicko-Baptystyczną Włoch, Związkiem Włoskim Gmin Żydowskich. Na ich podstawie związki wyznaniowe zrezygnowały m.in. z pomocy finansowej państwa i nauczania religii w szkołach państwowych (nauczanie religii pozostawiono we własnym zakresie danego związku)[44].

Irlandia

Państwo nie jest konstytucyjnie zobowiązane do finansowania edukacji ponadpodstawowej, ale jest do tego uprawnione. Prywatnym podmiotom edukacyjnym gwarantowane jest dofinansowanie ze środków publicznych[45]. Zdecydowana większość irlandzkich szkół podstawowych znajduje się pod kontrolą wspólnot religijnych. Edukacja prywatna jest uznawana, ale szkoły wyznaniowe niekoniecznie są częścią tego sektora[46]. Właścicielami finansowanych przez państwo szkół katolickich i szkół Kościoła irlandzkiego są zazwyczaj powiernicy diecezjalni. Szkoły inne niż wielowyznaniowe zazwyczaj mają zarząd nominowany przez organizacje patronackie niezwiązane z kościołem i są zazwyczaj własnością np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Szkoły są kontrolowane przez Departament Edukacji Rządu Centralnego (DOE)[47]. Prowadzenie ponad 90% placówek szkolnictwa podstawowego i średniego w Irlandii przez związki religijne przesądza ich religijny charakter i konfesyjne nauczanie religii[48]. W szkołach podstawowych 90% szkół ma charakter zarówno narodowy (państwowy), jak i wyznaniowy (chrześcijański), gdyż obie wyznają chrześcijańskie idee wychowawcze (zwykle katolickie) i podlegają nadzorowi lokalnych komitetów, w których Kościół – prawie zawsze na poziomie parafii – ma dominującą reprezentację. Szkoły te są w pełni finansowane przez państwo, co skutkuje znacznym stopniem kontroli państwa, aczkolwiek ze znacznym marginesem autonomii, nawet jeśli chodzi o zatrudnianie kadry nauczycielskiej. Religia jest przedmiotem obowiązkowym w szkołach średnich (obowiązkowy w wieku od 12 do 16 lat)[49].

3. Edukacja religijna prowadzona poza szkołą publiczną

Francja

We Francji, reprezentującej model wrogiego rozdziału Kościoła i państwa, podstawą dla stosunków państwo-Kościół stała się ustawa z 9 grudnia 1905 r. o rozdziale kościołów i państwa[50]. Francja została określona jako republika laicka, zapewniająca równość i wolność wyznania[51]. Zasadę tę powtórzono w art. 1[52] (dawniej był to art. 2 ust. 1) Konstytucji V Republiki Francuskiej z dnia 4 października 1958 r.[53] Kościoły nie mają przyznanej podmiotowości publiczno-prawnej, a ich formalno-prawny status, jako prywatnych stowarzyszeń kultowych, zależy od jednostronnych decyzji władzy świeckiej[54]. Nauczanie publiczne wszystkich szczebli, którego organizacja jest obowiązkiem państwa, ma charakter świecki i jest bezpłatne[55]. Nie istnieje możliwość oficjalnego uznania religii przez państwo i wspierania jej finansowo z jego budżetu[56]. Nauczanie religii odbywa się poza szkołą w ramach katechezy parafialnej[57]. Finansowanie nauki religii we Francji spoczywa na związkach wyznaniowych[58]. Wyjątek w tym zakresie stanowią trzy departamenty (Dolny Ren, Górny Ren, Mozela), w których do dziś istnieje system oparty na Konkordacie z 1801 r.[59] W departamentach tych obowiązuje podział na „kulty uznane”, do których należą: Kościół katolicki, Kościół Wyznania Augsburskiego Alzacji i Lotaryngii, Kościół Reformowany Alzacji-Lotaryngii i wyznania judaistyczne, oraz wyznania „nieuznawane”, czyli pozostałe (np. islam). W szkołach istnieje obowiązkowe i konfesyjne nauczanie religijne dla katolików, dwóch wyznań protestanckich (luterańskiego i reformowanego) oraz wyznawców judaizmu[60]. Duchowni „kultów uznanych” są wynagradzani i ubezpieczani przez państwo, wspólnoty terytorialne biorą udział w finansowaniu wyznań, a nauczanie religii w szkołach publicznych jest obowiązkowe[61].

Bułgaria

Bułgarska konstytucja uznaje prawosławie za „religię tradycyjną” (art. 13 ust. 3)[62]. Zgodnie z konstytucją instytucje religijne są oddzielone od państwa (art. 13 ust. 2)[63]. Edukacja w szkołach ma charakter „świecki”[64]. Jednocześnie ustawa o oświacie przedszkolnej i szkolnej, „nie pozwala na narzucanie doktryn ideologicznych i religijnych w kształceniu uczniów” (art. 11 ust. 2)[65]. Ustawa dodatkowo stanowi, że szkoły publiczne wszystkich szczebli mogą, ale nie muszą, w ramach podstawy programowej, uczyć historycznych, filozoficznych i kulturowych aspektów religii oraz zapoznawać uczniów z wartościami moralnymi różnych grup wyznaniowych. W latach 2018-2019 rozpoczął się radykalnie nowy etap koncepcji nauczania religii w bułgarskich szkołach rządowych. Zaproponowano nowe, nowoczesne programy nauczania dla przedmiotów wyznaniowych „Religia – Chrześcijaństwo” i „Religia – Islam” oraz po raz pierwszy dla przedmiotu niewyznaniowego dotyczącego „Religii”. Model ten przypomina bezwyznaniową formę nauczania religii przyjętą w niektórych krajach Europy Zachodniej jak np. w Danii czy w Szwecji[66]. Katecheza jest finansowana przez związek wyznaniowy. Jeśli szkoła publiczna nie jest w stanie opłacić nauczyciela religii, może przyjąć dofinansowanie od prywatnego darczyńcy lub nauczyciela z zarejestrowanego wyznania[67].

Luksemburg

W styczniu 2015 r. państwo i kilka uznanych wspólnot religijnych (Kościół rzymskokatolicki, Kościół anglikański, Kościół reformowany protestancki w Luksemburgu, Kościół protestancki, Kościół prawosławny, kongregacje żydowskie i społeczność muzułmańska) podpisały konwencje. Doprowadziło to do zmian w przepisach, w wyniku których znacznie zmniejszono finansowanie publiczne wspólnot wyznaniowych, nauka religii nie odbywa się już w szkołach publicznych, a administracja budynkami sakralnymi i dobrami związanymi z Kościołem rzymskokatolickim zostały przeniesione do nowej kasy kościelnej i nie są już (obowiązkowo) finansowane przez lokalne gminy. W szkołach publicznych zakazano nauczania religii. Kursy „edukacja religijno-moralna” oraz „edukacja moralno-społeczna” zostały zastąpione nowym kursem „Życie i społeczeństwo”[68]. 

Podsumowanie

Mimo różnic w większości państw Unii Europejskiej nauka religii finansowania jest ze środków publicznych. Ponadto edukacja religijna prowadzona jest w postaci konfesyjnej lub jako religioznawstwo. Konfesyjny model edukacji religijnej w ujęciu katechetyczno –ewangelizacyjnym występuje w większości państw UE np. w Austrii, Niemczech, Belgii, Litwie, Finlandii, Słowacji, Malcie, Grecji, Rumunii, Irlandii[69]. W ramach tego podejścia, główną rolę w nauczaniu religii pełni określona wspólnota wyznaniowa[70]. Natomiast model konfesyjny w ujęciu informacyjno – wychowawczym występuje np. w Hiszpanii czy we Włoszech. W tym podejściu szczególne znaczenie przywiązuje się do omawiania historii chrześcijaństwa oraz jego wpływu na kulturę Europy i konkretnego kraju[71]. Drugi rodzaj edukacji religijnej, a raczej quas-religijnej pod postacią religioznawstwa, występuje w zaledwie kilku państwach w tym np. w Bułgarii, Luksemburgu, Estonii, Danii czy Szwecji.

Analizując regulacje prawne w wybranych państwach europejskich można zauważyć, że w większości z nich udział w lekcjach religii ma charakter dobrowolny i odbywa  się w szkole (np. w Belgii, Czechach, Estonii, Hiszpanii, Litwie, Rumunii, Słowacji, czy we Włoszech). W niektórych państwach edukacja religijna jest obowiązkowa (np. Austria, Dania, Finlandia, Grecja, Malta, Szwecja, a także w większość niemieckich landów). Natomiast nauczanie religii odbywa się poza szkołą tylko w nielicznych państwach jak np. we Francji, Bułgarii czy Luksemburgu.

Konkludując, mimo pewnych różnic w zakresie modelu edukacji religijnej, niemal wszystkie państwa Unii Europejskiej uznają naukę religii jako konieczny element systemu edukacji co skutkuje jej finansowaniem z budżetów poszczególnych państw.

Dr Kinga Szymańska - analityk Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris