Finansowanie lekcji religii w Polsce

• Przepisy, zarówno na poziomie konstytucyjnym, jak i ustawowym, nie wprowadzają expresiss verbis obowiązku finansowania przez państwo lekcji religii.
• W Konkordacie nałożono na państwo pewne obowiązki w sferze nauczania religii w szkole publicznej, w szczególności obowiązek organizowania lekcji religii. Nie ma jednak wymienionego wprost obowiązku finansowania przez państwo lekcji religii.
• Ustrojodawca nakładając na państwo konstytucyjny obowiązek organizowania edukacji religijnej tym samym zobowiązał władze publiczne do ponoszenia kosztów tej organizacji.
• W większości państw Unii Europejskiej, w których do systemu oświaty wprowadzone zostało nauczanie religii jest ono finansowane ze środków publicznych. Nauczyciele religii mają taki sam status prawny jak nauczyciele innych przedmiotów, a otrzymywane przez nich wynagrodzenie nie stanowi dotacji dla danej wspólnoty wyznaniowej, lecz dochód konkretnego nauczyciela.

Wprowadzenie

Religia jako przedmiot szkolny jest nauczana w zdecydowanej większości krajów europejskich. I choć istnieją różnice pod względem formy organizacyjnej, statusu czy konstrukcji programu nauczania, to na stałe wpisana została w europejski model szkolnictwa[1]. Podobnie jest w przypadku polskiego systemu edukacji. Po wyborach w czerwcu 1989 r. i upadku komunizmu, religia jako przedmiot szkolny została wprowadzona na podstawie dwóch instrukcji Ministra Edukacji Narodowej z sierpnia 1990 r.[2] Następnie kwestię nauczania religii w szkołach uregulowano w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobów organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach[3]. Od tego momentu edukacja religijna na stałe wpisała się w polski system oświaty jako wyraz realizacji konstytucyjnej zasady wolności sumienia i religii.

1. 1. Finansowanie oświaty w wybranych krajach Unii Europejskiej

Nauczanie religii w szkołach publicznych jako część europejskiej kultury prawnej jest obowiązkowe w ośmiu krajach Unii Europejskiej. Wyjątek w tym zakresie stanowi Francja (bez Alzacji i Lotaryngii), Słowenia, Luksemburg i Bułgaria. Religia jako przedmiot fakultatywny nauczana jest np. we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii[4].

Od strony prawnej w większości państw UE nauczanie religii w szkołach publicznych zostało zagwarantowane na poziomie konstytucyjnym (np. w Austrii, Danii, Malcie, Niemczech)[5]. We wszystkich też krajach, gdzie do systemu oświaty wprowadzone zostało nauczanie religii jest ono finansowane ze środków publicznych[6]. Przykładowo w Grecji duchowni mają status pracowników administracji państwowej są opłacani przez państwo, a religia jako obowiązkowy przedmiot jest nauczana w szkołach co jest zgodne z art. 16 ust. 2 Konstytucji, który nakłada na państwo obowiązek rozwoju świadomości religijnej obywateli[7]. W Danii z budżetu państwa finansowane jest utrzymanie biskupów. W zamian kościół świadczy takie usługi jak rejestr ludności czy grzebanie zmarłych[8]. Programy nauczania religii na poziomie szkoły podstawowej ustalają kuratoria, lecz edukacja religijna pod względem treści ma charakter wyznaniowy, najczęściej protestancki. Natomiast na poziomie szkół ponadpodstawowych programy nauczania ustala ministerstwo edukacji, a samo nauczanie religii przybiera wówczas charakter wielowyznaniowy, ze szczególnym uwzględnieniem tradycji chrześcijańskich[9]. W Holandii szczególne znaczenie ma art. 23 Konstytucji[10], który gwarantuje swobodę edukacji i wprowadza system prywatnych szkół podstawowych finansowanych ze środków publicznych, z których większość jest wyznaniowa, jako opcję obok szkół publicznych. System ten został rozciągnięty na mocy prawa powszechnego na licea wyznaniowe, a także uniwersytety i szkoły zawodowe[11].

Na Słowacji kwestię finansowania kościołów i związków wyznaniowych reguluje ustawa 370/2019 o finansowym wspieraniu działalności kościołów i związków wyznaniowych. Państwo wspiera kościół poprzez środki z budżetu państwa oraz dotacje celowe a także zapewniając zwolnienia i ulgi w podatkach i opłatach. Środki z budżetu państwa przeznaczone są na finansowanie działalności kościoła, sprawowanie liturgii, nabożeństw, działalność oświatową, kulturalną i charytatywną kościoła, pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem jego działalności jako pracodawcy oraz kosztów funkcjonowania kościoła[12]. W Niemczech nauczanie religii jako przedmiotu standardowego, wpisanego do programu nauczania ma unormowanie w Konstytucji (art. 7). Zajęcia finansowane są z budżetu państwa. W konsekwencji to państwo musi zatrudniać odpowiednią liczbę nauczycieli, opłacać ich pensje i pokrywać inne koszty prowadzenia nauczania religii, w tym dostarczania podręczników i innych materiałów dydaktycznych[13]. Na Węgrzech nauczanie religii ma charakter fakultatywny. Środki na wynagrodzenia dla nauczycieli religii będącymi pracownikami kościołów przekazuje państwo w formie dotacji[14]. W przypadku Malty zgodnie z obowiązującą Konstytucją (art. 2) Kościół katolicki ma „prawo i obowiązek nauczać, które zasady są dobre a które złe”. Edukacja religijna  prowadzona jest we wszystkich szkołach publicznych. Koszty wynagrodzeń nauczycieli pokrywa państwo[15]. Również w Portugalii Konstytucja gwarantuje prawo do edukacji religijnej każdej denominacji (art. 41(5)). Zgodnie z art. 24 Prawa o wolności religijnej (Law of Religious Liberty) prowadzenie zajęć zależy od tego, czy istnieje minimalna liczba uczniów (dziesięciu, zgodnie z odpowiednimi przepisami ustawowymi). Uczniowie lub ich opiekunowie prawni muszą wyraźnie wyrazić chęć uczestnictwa w zajęciach. A nauczyciele są mianowani i zatrudniani przez państwo w porozumieniu z kościołem lub daną wspólnotą religijną. Materiały dydaktyczne opracowują kościoły i wspólnoty religijne[16].

1. 2. Finansowanie oświaty w polskim systemie prawnym

W polskim systemie prawnym nie ma szczególnych przepisów dotyczących finansowania lekcji religii. Z tego względu zastosowanie mają zasady finansowania oświaty w Polsce. Zadania oświatowe realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego są ich zadaniami własnymi. Kluczowym elementem tego systemu jest art. 167 Konstytucji określany również jako „konstytucja finansowa samorządu”[17]. W omawianym przepisie ustrojodawca zamieścił wyliczenie podstawowych sposobów wydzielenia z dochodu narodowego środków finansowych na rzecz samorządu terytorialnego. Są nimi dochody własne j.s.t., subwencje ogólne (w tym część oświatowa) oraz dotacje celowe z budżetu państwa[18]. Analiza treści zarówno przepisów Konstytucji RP, jak i ustawy o finansach publicznych wskazuje, że zasadniczym źródłem dochodów samorządu terytorialnego powinny być ich dochody własne. Natomiast subwencja ogólna i dotacja budżetowa są jedynie uzupełnieniem tych dochodów[19].

Na poziomie ustawowym finansowanie oświaty reguluje szereg aktów prawnych, m.in.: ustawa z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe[20], ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty[21], ustawa z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych[22], ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych[23] oraz ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego[24].

Środki finansowe na oświatę pochodzą głównie z budżetu państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego (dalej: j.s.t.). Edukacja dodatkowo może też być dotowana z różnych źródeł pozabudżetowych, takich jak fundacje, stowarzyszenia oraz gospodarstwa domowe.

W myśl obowiązujących przepisów do zadań oświatowych gmin należy zapewnienie kształcenia, wychowania i opieki w przedszkolach oraz w innych formach wychowania przedszkolnego, o których mowa w art. 32 ust. 2, a także w szkołach, o których mowa w art. 8 ust. 15, tj. w szkołach podstawowych (art. 11 ust. 2 pkt 1 prawa oświatowego). A do zadań oświatowych powiatów należy zapewnienie kształcenia, wychowania i opieki, w tym kształcenia specjalnego i profilaktyki społecznej m.in. w szkołach podstawowych specjalnych, ponadpodstawowych, w tym integracyjnych, sportowych i mistrzostwa sportowego (art. 11 ust. 2 pkt 2 prawa oświatowego).

Gminy są zobligowane do prowadzenia szkół podstawowych i przedszkoli (do 31 sierpnia 2019 r. prowadziły także gimnazja), a powiaty do prowadzenia przede wszystkim szkół ponadpodstawowych i szkół specjalnych oraz ośrodków szkolno-wychowawczych (art. 8 ust. 15-16 prawa oświatowego). Takie rozwiązanie odpowiada europejskim standardom[25].

Środki niezbędne do realizacji tych zadań, w tym na wynagrodzenia nauczycieli oraz utrzymanie placówek wychowania przedszkolnego, szkół i innych placówek oświatowych, są zagwarantowane w dochodach jednostek samorządu terytorialnego.  

W myśl art. 3 ust. 1 ustawy  z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego dochodami j.s.t. są dochody własne, subwencja ogólna oraz dotacje celowe. Źródłami dochodów własnych są m. in.: wpływy z podatków, opłat, dochody z majątku j.s.t., spadki, zapisy i darowizny na rzecz j.s.t., dochody z kar pieniężnych i grzywien określonych w odrębnych przepisach, odsetki od pożyczek udzielanych przez j.s.t. o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej, odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody j.s.t., odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej i inne. W rozumieniu ustawy dochodami własnymi jednostek samorządu terytorialnego są również udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) oraz z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) (art. 4-5). Ponadto omawiane podmioty mogą pozyskiwać środki finansowe z innych źródeł przeznaczonych na finansowanie zadań oświatowych, jak. np. z budżetu Unii Europejskiej (art. 3 ust. 3).

Najważniejszym jednak źródłem finansowania wydatków publicznych na kształcenie, wychowanie i opiekę jest część oświatowa subwencji ogólnej przekazywana z budżetu państwa samorządom. Sposób ustalania łącznej kwoty części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego oraz sposób podziału części oświatowej subwencji ogólnej między poszczególne jednostki samorządu terytorialnego określają przepisy art. 27-28 ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto rozdział 2 ustawy z dnia 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych odwołuje się do regulacji zawartych w ustawie o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Dodatkowo każdego roku podział części oświatowej subwencji ogólnej jest określany na podstawie aktu wykonawczego do ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego.

Zgodnie z art. 27 ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego wielkość części oświatowej subwencji ogólnej dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego ustala corocznie ustawa budżetowa. Kwotę przeznaczoną na część oświatową subwencji ogólnej dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego ustala się w wysokości łącznej kwoty części oświatowej subwencji ogólnej, nie mniejszej niż przyjęta w ustawie budżetowej w roku bazowym, skorygowanej o kwotę innych wydatków z tytułu zmiany realizowanych zadań oświatowych. Od powyższej kwoty odlicza się 0,4% na rezerwę części oświatowej subwencji ogólnej (art. 28). Po odliczeniu rezerwy minister właściwy do spraw oświaty i wychowania dzieli część oświatową subwencji ogólnej między poszczególne jednostki samorządu terytorialnego, biorąc pod uwagę zakres realizowanych przez te jednostki zadań oświatowych. Wyłączone są jednak zadania związane z dowozem uczniów oraz zapewnieniem kształcenia, wychowania i opieki uczniom, którzy kończą 5 lat lub mniej w roku bazowym, w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych i innych formach wychowania przedszkolnego, niezwiązanych z wychowaniem i kształceniem specjalnym albo zajęciami rewalidacyjno-wychowawczymi.

Środki części oświatowej subwencji ogólnej przeznaczane są na dofinansowanie zadań oświatowych jednostek samorządu terytorialnego, o których mowa w art. 11 ust. 2-4 prawa oświatowego, w tym na wynagrodzenia nauczycieli[26]. Wysokość subwencji wzrasta z każdym rokiem. Przykładowo część oświatowa subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego na rok 2023 została ustalona zgodnie z art. 28 ust. 1 ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego i wynosi 64 432 715 tys. zł. Jest ona większa w porównaniu do części oświatowej subwencji ogólnej określonej w ustawie budżetowej na rok 2022 (53 325 538 tys. zł) o 11 107 177 tys. zł, tj. o 20,8%[27]. Natomiast część oświatowa subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego planowana na rok 2024 wynosi 76.608.177 tys. zł i jest większa w porównaniu do kwoty części oświatowej subwencji ogólnej określonej w ustawie budżetowej na rok 2023 (64.432.715 tys. zł) o 12.175.462 tys. zł, tj. o 18,9%[28]. Mimo to samorządy jako argument przeciwko finansowaniu wynagrodzeń nauczycieli religii podnoszą, że otrzymywane od państwa środki są niewystarczające. Postulują tym samym o podjęcie inicjatywy legislacyjnej zmierzającej do przeniesienia ciężaru finansowania lekcji religii z samorządów na państwo i pokrywania ich w całości z państwowej subwencji oświatowej[29].

W kontekście powołanych wyżej argumentów samorządów interesujące wnioski zawarto w raporcie Najwyższej Izby Kontroli z 2022 r. Zgodnie z nim w wydatkach ponoszonych przez kontrolowane j.s.t. na zadania oświatowe najwięcej wynoszą wydatki na finansowanie wynagrodzeń nauczycieli oraz pracowników administracji i obsługi. W pierwszym przypadku nie może to dziwić mając na uwadze cel części oświatowej subwencji. Jednakże interesujące są kolejne dane dotyczące wynagrodzeń. Otóż kontrolowane j.s.t. poniosły większe wydatki na wynagrodzenia pracowników obsługi (np. pracownicy techniczni, obsługa stołówek, pracownicy sprzątający), niż na wynagrodzenia pracowników administracji (np. pracownicy sekretariatów, działów księgowo-finansowych). Dla porównania, wydatki na wynagrodzenia pracowników administracji jednostek oświatowych wyniosły w kontrolowanym okresie 355,9 mln zł. Natomiast wydatki na wynagrodzenia pracowników obsługi wyniosły w latach 2017-2021 r. (do 30 września) 681,8 mln zł. Jak zauważyli kontrolerzy NIK, związane było to z liczbą osób zatrudnionych na tych stanowiskach, która była niejednokrotnie zdecydowanie większa niż pracowników administracji[30].

Dodatkowo w okresie 2017-2021 wg raportu NIK samorządy odnotowały również oszczędności. W przeważającej mierze miała na to wpływ epidemia COVID-19, na skutek której wykazano oszczędności w wynagrodzeniach nauczycieli w związku m.in. ze zmniejszeniem godzin ponadwymiarowych (w tym głównie zastępstw doraźnych), zajęć świetlicowych i rozwijających, zajęć pozalekcyjnych czy pozostawaniem w gotowości do pracy wychowawców w internatach[31].

Ponadto na uwagę zasługuje również to, że wynagrodzenia polskich nauczycieli należą do najniższych w krajach należących do OECD. Według raportu z września 2023 r. Polska zajmuje czwarte miejsce od końca w tym obszarze. Dodatkowo w raporcie wykazano, że nauczyciel w polskiej szkole podstawowej zarabia średnio 80 proc. tego, co zarobiłby (ze swoim wykształceniem) w innych działach gospodarki[32].  

W związku z tym wydaje się być chybionym argument samorządów o braku środków na wynagrodzenia nauczycieli religii w obliczu systematycznie zwiększania zatrudnienia pracowników obsługi, jak i wykazywania oszczędności w różnych obszarach działalności oświatowej.

1. 3. Finansowanie lekcji religii

Przyjęty w polskim systemie prawnym model nauczania religii należy rozumieć jako wyraz wolności religijnej. Kwestię tę reguluje zarówno Konstytucja jak i ustawodawstwo zwykłe. Na poziomie ustawy zasadniczej na uwagę zasługuje art. 53. Określona w nim wolność sumienia i religii powiązana jest z art. 48 ust. 1 (prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci) oraz art. 25 (zasady relacji państwa z podmiotami konfesyjnymi). Uszczegółowienie przepisów konstytucyjnych w odniesieniu do wolności religijnej w kontekście nauczania religii odnajdujemy również w art. 12 Konkordatu z 1993 r.[33] Na poziomie ustawodawstwa zwykłego kwestię nauczania religii w szkołach reguluje art. 12 ustawy o systemie oświaty.

W kontekście finansowania edukacji religijnej w szkole wymienione przepisy zarówno na poziomie konstytucyjnym jak i ustawowym nie wprowadzają expressis verbis obowiązku finansowania przez państwo. Wspomniany w poprzednim akapicie art. 53 ust. 1, wśród uprawnień wynikających z wolności religii wymienia m.in. prawo do jej nauczania, ust. 3 daje rodzicom prawo do nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (uwzględniając prawa rodziców i dzieci wynikające z art. 48 Konstytucji), a ust. 4, wskazuje na możliwość nauczania w szkole religii kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej. Stąd należy wywieść, że na gruncie konstytucji istnieje tylko możliwość nauczania religii w szkołach publicznych co sprawia, że nie jest to działanie obligatoryjne władz publicznych. W umowie międzynarodowej ze Stolicą Apostolską, w art. 12 ust. nałożono na państwo pewne obowiązki w sferze nauczania religii w szkole publicznej, w szczególności obowiązek organizowania lekcji religii. Nie ma jednak wymienionego wprost obowiązku finansowania przez państwo lekcji religii.  Nie oznacza to, że obowiązku finansowania przez państwo lekcji religii nie można „odkodować” z ustawy zasadniczej. W Konstytucji w pierwszej kolejności na uwagę zasługuje art. 53 i określona w nim zasada wolności sumienia i wyznania stanowiąca punkt odniesienia przy ocenie rozwiązań prawnowyznaniowych w Polsce[34]. Dokonując wykładni omawianego przepisu można przyjąć, że użyte sformułowanie „religia (…) może być przedmiotem nauczania w szkole” nakłada na państwo zarówno obowiązek sfinansowania nauczania religii na zasadach analogicznych do finansowania innych przedmiotów, jak i zapewnienie przez organy władz oświatowych w sensie organizacyjnym realizacji tej możliwości[35].

Powyższe stanowisko znajduje poparcie w doktrynie prawa konstytucyjnego. Jej przedstawiciele wskazują w tym zakresie dwa argumenty Po pierwsze, istotną rolę odgrywa powiązanie edukacji religijnej z prawem do nauki (art. 70 Konstytucji), która na poziomie szkolnictwa publicznego jest bezpłatna, i której nie można dyskryminować tylko ze względu na odrębności metodologiczne od innych przedmiotów. Po wtóre, nauka religii jest jedynym przedmiotem mającym konstytucyjne gwarancje nauczania. W konsekwencji skoro ustrojodawca nałożył na państwo obowiązek organizowania lekcji religii to tym samym zobowiązał władze publiczne do ponoszenia kosztów tej organizacji[36].

W kontekście analizy art. 53 Konstytucji uzupełniającą rolę pełni orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, zdaniem którego o konstytucyjności nauczania religii w szkołach przesądza istnienie art. 53 ust. 4 Konstytucji, który o tym mówi wprost. Jak wyjaśniają sędziowie, chodzi o „oczywiste prawo jednostki do wyznawania i demonstrowania swej religii, jak również o prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci, także uregulowanego na poziomie konstytucyjnym”[37]. Argumentując swoje stanowisko Trybunał zauważa, że choć konstytucyjna zasada rozdziału kościoła od państwa wymaga, aby zarówno państwo, jak i kościół były autonomiczne w swoim działaniu, nie oznacza to jednak izolacji. Przeciwnie oznacza to możliwość współpracy w tych dziedzinach, które służą dobru wspólnemu i rozwojowi osoby ludzkiej. Do tych dziedzin należy, zdaniem sędziów, wychowanie religijne młodzieży[38]. W konsekwencji właśnie „wprowadzenie dobrowolnych lekcji religii do szkół jest wyznacznikiem neutralności światopoglądowej państwa”[39]. Jednocześnie Trybunał stwierdza, że neutralność państwa nie może „oznaczać zakazu nauczania religii w szkołach publicznych, tym bardziej, że nauczanie to, zgodnie z ustawą o systemie oświaty, może odbywać się tylko na życzenie rodziców lub  - w określonych przypadkach - na życzenie uczniów[40]. W rezultacie, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, skoro nauczanie religijne wynika wprost z wolności sumienia i religii, to obowiązkiem państwa jest zapewnić realizację w tym aspekcie potrzeb religijnych obywateli. Jak zauważyli sędziowie, zwrot „szkoły publiczne organizują naukę religii na życzenie rodziców bądź samych uczniów" użyty w art. 12 ust. 1 ustawy o systemie oświaty odnosi się do spraw formalnych, porządkowych, organizacyjnych, administracyjnych[41]. Tym samym obowiązek ów obejmuje nie tylko prowadzenie edukacji religijnej w ramach szkolnego planu lekcji oraz w placówkach edukacyjnych, ale też jej finansowanie[42]. W ocenie sędziów przyjęta wykładnia omawianych przepisów „harmonizuje z podobnym rozumieniem świeckości, neutralności, czy rozdziału kościoła od państwa w tych europejskich państwach demokratycznych, w których ma miejsce nauczanie religii w szkołach publicznych, czasem nawet w formie obligatoryjnej. Ponadto jest zgodna z międzynarodowymi konwencjami praw człowieka”[43].

1. 4. Finansowanie lekcji religii w świetle zasady współdziałania kościoła i państwa dla dobra człowieka i dobra wspólnego

W omawianym zakresie na uwagę zasługuje również art. 25 ust. 3 Konstytucji ustanawiający zasadę współdziałania kościołów i innych związków wyznaniowych z państwem na rzecz dobra człowieka i dobra wspólnego[44]. W doktrynie zauważa się, że wzajemne stosunki obu podmiotów charakteryzuje nie tylko zagwarantowanie niezależności w działaniu, ale także nakaz podejmowania wspólnych działań, gdy realizowane mają być cele konstytucyjnie[45]. Co do zasady wspomniane współdziałanie może przejawiać się w realizacji zadań z zakresu „wspólnego zainteresowania (res mistae)”. Zaliczyć do nich można m.in. finansowanie przez państwo działalności kościelnej określonej np. w art. 22 ust. 1 Konkordatu, czyli działalności społecznie użytecznej związków wyznaniowych (w postaci m.in. szkolnictwa, pomocy społecznej, działalności charytatywnej, opiekuńczej, wychowawczej)[46]. Jak argumentują przedstawiciele doktryny korzyści w tym zakresie odnoszą bowiem nie tylko wierni, ale i całe społeczeństwo w szczególności poprzez kościelną działalność charytatywną, a także nauczanie religii, które jako jedyne zostało wprost wpisane do konstytucji jako obszar współdziałania obu podmiotów[47].

1. 5. Status prawny nauczycieli religii

Zawarty Konkordat gwarantuje m.in. nauczanie religii w ramach systemu edukacji narodowej w przedszkolach i szkołach publicznych. Kompetencje przysługujące organom władzy kościelnej i organom władzy państwowej w przedmiocie nauczania religii w przedszkolach i szkołach publicznych polegają na tym, że nauczyciele religii w sprawach treści nauczania i wychowania podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym, a w innych sprawach przepisom państwowym (art. 12 ust. 4). Natomiast program nauczania religii katolickiej oraz podręczniki opracowane przez stronę kościelną powinny być przekazane do wiadomości kompetentnej władzy państwowej (art. 12 ust. 2).

W sprawie kwalifikacji i statusu prawnego nauczycieli Konkordat stanowi, że nauczyciele religii muszą posiadać upoważnienie (missio canonica) od biskupa diecezjalnego, natomiast cofnięcie tego upoważnienia oznacza utratę prawa do nauczania religii w szkole lub przedszkolu publicznym i niepublicznym (art. 12 ust. 3). Innymi słowy szkoły oraz przedszkola publiczne i niepubliczne mogą zatrudniać nauczycieli religii tylko na podstawie upoważnienia (missio canonica) wydanego przez biskupa diecezjalnego. Warunkiem otrzymania takiego upoważnienia jest posiadanie kwalifikacji zawodowych nauczyciela religii oraz gwarancja, że nauczyciel religii będzie nauczał prawd wiary i moralności katolickiej zgodnie z doktryną Kościoła. Wymagane kwalifikacje dzielą się na dwie kategorie. Pierwsze z nich (ogólne) wynikają, podobnie jak dla innych nauczycieli, z Karty Nauczyciela[48]. Druga kategoria to kwalifikacje szczegółowe, których katalog określają przepisy prawa wewnętrznego danego związku wyznaniowego.

Uzupełnienie Konkordatu stanowi art. 12 ustawy o systemie oświaty oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach.

Z analizy wspomnianego rozporządzenia wynika, że nauczycieli religii zatrudnia się zgodnie z Kartą Nauczyciela (§5 ust. 4). Oznacza to, że rodzaj umowy o pracę zawieranej z nauczycielem zależy głównie od tego, czy posiada on stopień. Jeżeli skierowany do pracy w szkole nauczyciel ma stopień nauczyciela a skierowanie zostało wydane na czas nieokreślony to możliwe są trzy sytuacje. Pierwsza dotyczy nauczyciela początkującego, z którym należy zawrzeć umowę o pracę na czas określony na 2 lata szkolne (jedynie od 1 września) w trybie art. 10 ust. 2 Karty Nauczyciela. Drugi przypadek dotyczy nauczyciela kontraktowego, z którym należy zawrzeć umowę o pracę na czas nieokreślony w pełnym lub niepełnym wymiarze zajęć (art. 17 ustawy z 5 sierpnia 2022 r.). Ostatnia sytuacja dotyczy nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego, którego należy zatrudnić nauczyciela na podstawie mianowania, a jeżeli nie można zapewnić nauczycielowi pełnego wymiaru zajęć, na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony w niepełnym wymiarze zajęć (art. 10 ust. 5 i ust. 6 Karty Nauczyciela)[49].

Tym samym nauczyciel religii, tak jak nauczyciele innych przedmiotów, ma w szkole (będącej jego miejscem pracy), określone prawa i obowiązki. Wynikają one z przepisów szeroko rozumianego prawa pracy w tym w szczególności Karty Nauczyciela. W związku z tym mimo, że zatrudnienie nauczyciela religii wymaga uzyskania misji kanonicznej to jednak zasady nawiązywania (jak i rozwiązywania) stosunku pracy są takie same jak w przypadku innych nauczycieli. Przykładowo wprowadzona od 1 września 2019 r. zasada, że okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony zawartej w przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania, a także łączny okres zatrudnienia na podstawie tych umów między tymi samymi stronami stosunku pracy, nie może przekraczać 36 miesięcy, dotyczy również nauczycieli religii[50].

Nauczyciel za wykonywaną pracę otrzymuje wynagrodzenie stanowiące jego własny dochód, do którego władze zwierzchnie kościołów i związków wyznaniowych nie mogą wysuwać żadnych roszczeń. Potwierdził to Trybunał Konstytucyjny, który w uzasadnieniu orzeczenia z 30 stycznia 1991 r. stwierdził, że „wypłacane wynagrodzenia nauczycielom religii nie można utożsamiać z dotowaniem lub subwencjonowaniem kościołów albo innych związków wyznaniowych”[51]. Ponadto nauczycielowi religii przysługuje prawo do otrzymywania nagród za osiągnięcia dydaktyczne i wychowawcze, ma możliwość uczestniczenia w szkoleniach, jest uprawniony do korzystania ze świadczeń emerytalnych. Może również uzyskiwać kolejne stopnie awansu zawodowego. Zgodnie z art. 75-85 Karty Nauczyciela podlega także odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Traktowanie nauczycieli religii w taki sam sposób jak nauczycieli innych przedmiotów dotyczy również zasad rozwiązywania stosunku pracy. I tak, w razie cofnięcia skierowania do nauczania religii stosunek pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania lub umowy o pracę na czas nieokreślony ulega rozwiązaniu z końcem tego miesiąca, w którym nastąpiło cofnięcie skierowania do nauczania religii (art. 23 ust. 1 pkt 6 i ust. 2 pkt 6, art. 27 ust. 3 Karty Nauczyciela). Natomiast w odniesieniu do nauczycieli zatrudnionych na czas określony należy zastosować przepisy Kodeksu pracy (art. 91c ust. 1 Karty Nauczyciela), gdyż Karta Nauczyciela nie reguluje rozwiązywania stosunku pracy z nauczycielami zatrudnionymi na podstawie umowy o pracę na czas określony. Z tego względu w przypadku nauczyciela religii zatrudnionego na czas określony podstawą rozwiązania stosunku pracy w związku z utratą uprawnień do zajmowania danego stanowiska (cofnięcie misji) będzie porozumienie stron lub wypowiedzenie stosunku pracy (art. 30 § 1 pkt 1 lub pkt 2 Kodeksu pracy)[52]. Jednocześnie należy pamiętać, że w przypadku porozumienia stron konieczne jest uzyskanie zgody nauczyciela zarówno na sam fakt rozwiązania umowy, jak i jego datę. W drugiej sytuacji, konieczne jest zachowanie okresu wypowiedzenia, którego długość zależy od okresu zatrudnienia nauczyciela w danej szkole. Warto również zwrócić uwagę, że od 26 kwietnia 2023 r. wypowiedzenie umowy zawartej na czas określony przez dyrektora szkoły wymaga podania przyczyny uzasadniającej rozwiązanie stosunku pracy (art. 30 § 4 Kodeksu pracy). Przepisy nie wymagają informowania wydziału katechetycznego o rozwiązaniu umowy z nauczycielem religii[53].

Podsumowanie

Z powyższych rozważań nasuwają się następujące wnioski. Po pierwsze, lekcje religii stanowią przedmiot nieobowiązkowy, który organizowany jest na życzenie rodziców lub pełnoletnich uczniów. Takie rozwiązanie stanowi wyraz poszanowania konstytucyjnego prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Po drugie, finansowanie edukacji religijnej, jako części działań oświatowych, należy do państwa, który scedował ten obowiązek na jednostki samorządu terytorialnego. Te zaś otrzymują środki na działalność oświatową z budżetu państwa w ramach części oświatowej subwencji ogólnej. Po trzecie, choć w przepisach rangi ustawowej, ani w Konkordacie nie ma norm wprost nakładających na państwo finansowanie lekcji religii, to obowiązek ten można „odkodować” z art. 25 ust. 3 Konstytucji oraz art. 53 (jako przejaw realizacji wolności sumienia i religii), a także prawa rodziców do wychowywania dziecka zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 48 ust. 1). W konsekwencji na władzach publicznych spoczywa konstytucyjny obowiązek finansowania nauczania religii w szkołach publicznych dla uczniów, w imieniu których wyrażono życzenie udziału w katechizacji szkolnej.

Finansowanie przez państwo edukacji religijnej nie można traktować jako formy dotowania podmiotów konfesyjnych ale jako „koszt systemu edukacji, który zapewnia lekcje religii tym, którzy tego sobie życzą”[54]. Takie rozwiązanie stanowi również przejaw poszanowania prawa do wolności religijnej. Innymi słowy państwo nie płaci kościołom i innym związkom wyznaniowym za prowadzenie katechizacji młodzieży, lecz zapewnia wynagrodzenie nauczycielom zatrudnionym odpowiednio do potrzeb związanych z liczbą osób wyrażających chęć uczęszczania na lekcje religii. Rozwiązanie to odpowiada europejskim standardom.

Na uwagę zasługuje również omówienie statusu nauczycieli religii w polskim systemie prawnym. Należy zauważyć, że mają oni takie same prawa jak i obowiązki co nauczyciele innych przedmiotów. Zasady zatrudniania, jak i rozwiązywania stosunku pracy z nauczycielami religii regulują przepisy prawa państwowego. Zgodnie z obowiązującym prawem nauczyciel religii jest pełnoprawnym członkiem rady pedagogicznej. Oznacza to, że ma prawo do współtworzenia szkolnego programu wychowawczego. W porozumieniu z dyrektorem szkoły lub przedszkola organizuje spotkania z rodzicami swoich uczniów również w terminach poza ogólnie wyznaczonymi. Może także prowadzić na terenie szkoły organizacje o charakterze społeczno-religijnym i ekumenicznym. Katecheta szkolny ma obowiązek wypełniania dziennika szkolnego (§7 rozporządzenia z 1992 r.). I co istotne, podobnie jak w przypadku innych nauczycieli, otrzymywane za wykonaną pracę wynagrodzenie stanowi dochód nauczyciela religii a nie danego związku wyznaniowego[55].