Unia Europejska

· W Polsce głośnym echem odbiła się przyjęta w lipcu przez Sejm ustawa, na mocy której zmieniono definicję przestępstwa zgwałcenia, określoną w art. 197 § 1 Kodeksu karnego, dodając do niej element wyraźnego braku zgody.

· Wnioskodawcy, jak i środowiska popierające zmianę definicji tego czynu zabronionego, stali na stanowisku, że ta nowelizacja jest koniecznością wynikającą z szeregu różnych aktów prawa międzynarodowego oraz odwołali się do procedowanego projektu tzw. unijnej dyrektywy antyprzemocowej.

· Tymczasem prawo Unii Europejskiej nie implikuje konieczności wprowadzenia jakichkolwiek zmian w definicji przestępstwa zgwałcenia, jako że przepisy unijnego prawa zarówno pierwotnego, jak i wtórnego, nie zawierają żadnych norm, które wskazywałyby sposób określenia znamion tego czynu.

· Projekt dyrektywy, do którego odwołali się wnioskodawcy, został przyjęty przez Radę Unii Europejskiej z pominięciem uprzednio zaproponowanej definicji przestępstwa zgwałcenia, opartej właśnie na elemencie wyraźnego braku zgody.

· Powodem rezygnacji z tak skonstruowanej definicji był silny sprzeciw znacznej części państw członkowskich, które twierdziły, że proponowane unormowanie w istocie ustanawiało „domniemanie winy”.

Głośna nowelizacja Kodeksu karnego

Od dłuższego czasu w Polsce oraz w innych krajach Europy trwa dyskusja dotyczącą podjęcia odpowiednich działań, mających na celu zapewnienie skutecznego poziomu ochrony kobiet przed przestępstwami seksualnymi. Zdaniem części prawników i organizacji pozarządowych, brak pożądanych rezultatów w tym obszarze ma wynikać z nieprawidłowego określenia znamion przestępstwa zgwałcenia, zawartego w art. 197 § 1 Kodeksu karnego. Twierdzą oni bowiem, iż aktualnie obowiązująca definicja tego czynu zabronionego, a mianowicie mający z niej wynikać wymóg stawiania czynnego i wyraźnego (zewnętrznie zamanifestowanego) oporu przez ofiarę, prowadzi do pozbawienia ochrony prawnej tych pokrzywdzonych, które nie broniły się aktywnie przed gwałtem z powodu sparaliżowania strachem.

W efekcie debaty dotyczącej potrzeby nowego skonstruowania definicji przestępstwa zgwałcenia, w lipcu Sejm przyjął ustawę, na mocy której do znamion czynu zabronionego, określonego w art. art. 197 § 1 Kodeksu karnego, dodano element wyraźnego braku zgody. W uzasadnieniu projektu jego autorzy odwołują się do potrzeby przyjęcia (s. 5) „międzynarodowych standardów ochrony praw ofiar przemocy seksualnej”, przytaczając w tym kontekście m.in. procedowany projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

Kontrowersyjna dyrektywa

Prawo Unii Europejskiej określa pewne ogólne standardy odnośnie przestępstwa zgwałcenia, dotyczące obowiązku kryminalizacji tego typu czynów jako formy tortury oraz obowiązku efektywnego ścigania sprawców (art. 4 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej). W tym kontekście można również wskazać na art. 83 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Na mocy tej regulacji Parlament Europejski i Rada mogą ustanowić normy minimalne odnoszące się do określania przestępstw oraz kar w dziedzinach szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym - wśród tej kategorii czynów zabronionych, obok terroryzmu czy handlu ludźmi, przepis wymienia m.in. seksualne wykorzystywanie kobiet oraz dzieci. W prawie Unii Europejskiej brak jest jednak przepisów szczególnych, zawierających wytyczne odnośnie sposobu skonstruowania definicji przestępstwa zgwałcenia.

W uzasadnieniu projektu ustawy wnioskodawcy odwoływali się do projektu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Ta propozycja legislacyjna, zaprezentowana przez Komisję Europejską w marcu 2022 roku, została przygotowana w celu zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet oraz ochrony i zapewnienia wsparcia ofiarom tego typu czynów. Projekt był szeroko krytykowany przez różne środowiska, które zarzucały mu m.in. operowanie niejasnymi i ideologicznymi pojęciami, w tym posługiwanie się terminem „gender”. Ponadto liczne zastrzeżenia budziła propozycja wprowadzenia zakazu przesłuchiwania potencjalnej ofiary przestępstwa seksualnego pod kątem jej życia prywatnego, co rodziło liczne wątpliwości z punktu widzenia prawa do obrony.

Ze szczególna krytyką spotkała się zwłaszcza zawarta w art. 5 projektu dyrektywy propozycja dotyczącą ustanowienia na poziomie unijnym definicji przestępstwa zgwałcenia, opartej na założeniu, że jest nim każdy stosunek seksualny, na który kobieta nie wyraziła wyraźnej zgody.

Finalnie projekt został przyjęty w głosowaniu przez Parlament Europejski, a następnie przez Radę, w wyniku licznych kontrowersji z tekstu usunięto jednak proponowaną uprzednio propozycję dotyczącą ustanowienia „europejskiego przestępstwa” zgwałcenia. Było to efektem protestów przedstawicieli znacznej części państw członkowskich, w tym Niemiec i Francji, które twierdziły, że Unia Europejska nie posiada kompetencji do stanowienia norm w tej materii.

Walka z przestępczością przy poszanowaniu prawa do rzetelnego procesu

Przemoc wobec kobiet, w tym przemoc wymierzona w wolność seksualną, zasługuje na najwyższe potępienie, a zwalczanie tego zjawiska i surowe karanie sprawców nie powinno budzić żadnych wątpliwości. Ochrona prawna ofiar takich przestępstw, jak i uregulowania prawne muszą jednak uwzględniać podstawowe standardy określone w prawie międzynarodowym oraz na gruncie krajowej ustawy zasadniczej. Dlatego też liczne zastrzeżenia budzi nowelizacja art. 197 § 1 Kodeksu karnego, przyjęta przez Sejm w lipcu tego roku i dodająca do definicji przestępstwa element wyraźnego braku zgody. Redefinicja znamion tego czynu zabronionego, wbrew opiniom autorów wniosku, nie jest potrzebna z punktu widzenia prawa międzynarodowego czy prawa Unii Europejskiej, a w dodatku niesie za sobą ryzyko naruszenia prawa do rzetelnego procesu, w tym zwłaszcza zasady domniemania niewinności. Budzi zaskoczenie fakt, że wnioskodawcy odwoływali się w uzasadnieniu projektu ustawy do dyrektywy antyprzemocowej, która w finalnej wersji została okrojona o uprzednio proponowaną definicję „unijnego przestępstwa” zgwałcenia, jako że ta ostatnia okazała się nie do przyjęcia dla dużej części państw członkowskich.

Patryk Ignaszczak – analityk Centrum Prawa Międzynarodowego Ordo Iuris