Szansa na wzmocnienie gwarancji wolności sumienia – uwagi Ordo Iuris do projektu ustawy o zawodzie farmaceuty

Adobe Stock

Przygotowany w Ministerstwie Zdrowia projekt ustawy o zawodzie farmaceuty nie wprowadza wyraźnej klauzuli sumienia. Zawiera jednak przepisy podkreślające samodzielność farmaceuty i wskazujące, że ma on obowiązek działać według zasad etyki zawodowej, które z kolei nakazują postępowanie zgodnie z sumieniem. W konsekwencji aptekarze chcący odmówić wydania produktu ze względu na sprzeciw sumienia nadal będą musieli powoływać się przede wszystkim na Konstytucję, zapewniającą każdemu wolność sumienia, której integralnym elementem jest prawo do sprzeciwu sumienia. W przesłanym do Ministerstwa Zdrowia stanowisku Instytut Ordo Iuris postuluje, by projekt uzupełnić o klauzulę sumienia, która, jak orzekł Trybunał Konstytucyjny, stoi straży wolności sumienia.

PRZECZYTAJ STANOWISKO

Prawo do sprzeciwu sumienia jest konstytucyjnym prawem każdego człowieka, które wynika z samej istoty wolności sumienia, a nie przywilejem, który arbitralnie nadaje ustawodawca, jak błędnie utrzymują przeciwnicy tego prawa. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 7 października 2015 r., K 12/14, podkreślił jednoznacznie, że na straży wolności sumienia stoi właśnie sprzeciw sumienia, ponieważ „wolność sumienia musi bowiem przejawiać się także w możliwości odmowy wykonania obowiązku nałożonego zgodnie z prawem z powołaniem się na przekonania naukowe, religijne lub moralne”, a „zmuszanie do działań sprzecznych z sumieniem stanowiłoby naruszenie niezbywalnej godności człowieka”.

Obowiązek respektowania wolności sumienia – a więc także prawa do sprzeciwu sumienia – wynika również ze zobowiązań międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności z art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. i art. 9 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Prawo do sprzeciwu sumienia wprost gwarantuje też art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej.

Prawo do sprzeciwu sumienia nie dotyczy jedynie odmowy bezpośredniego udziału w dokonaniu czynu niegodziwego, lecz chroni także przed przymusem postępowania niezgodnego z sumieniem człowieka, które – jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny w 2015 r. – „pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku, w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego”. Sprzeciw sumienia może zatem polegać również na odmowie współudziału, pomocy, asystowania, przygotowania, informowania bądź pośredniczenia – wystarczy, że dane zachowanie choćby potencjalnie przyczynia się do osiągnięcia skutku niegodziwego (budzącego sprzeciw sumienia), w szczególności gdy stanowi warunek konieczny wystąpienia skutku niegodziwego, jak np. dystrybucja środków antykoncepcyjnych lub wskazywanie miejsca, gdzie można je nabyć.

W konsekwencji, na co zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny we wspomnianym wyroku, „wolność sumienia – w tym ten jej element, którym jest sprzeciw sumienia – musi być więc respektowana niezależnie od tego, czy istnieją przepisy ustawowe ją potwierdzające”. Mówiąc inaczej, nie jest konieczny przepis ustawy zawierający klauzulę sumienia, by np. farmaceuta, diagnosta laboratoryjny lub felczer mógł powołać się na sprzeciw sumienia, bo gwarantuje to wolność sumienia zapisana w Konstytucji i wiążących Polskę umowach międzynarodowych.

„Rolą klauzuli sumienia nigdy nie jest kreowanie prawa do sprzeciwu sumienia, lecz aktualnie edukowanie – przypominanie o istnieniu prawa do sprzeciwu sumienia. Ponadto klauzula sumienia może określać ramy proceduralne powoływania się na sprzeciw sumienia, np. obowiązek odnotowania tego faktu w dokumentacji medycznej czy poinformowania przełożonego, oraz wprowadzać innego rodzaju ograniczenia w korzystaniu z prawa do sprzeciwu sumienia, jak chociażby wyłączenie tego prawa w przypadku gdy odmowa mogłaby zagrażać życiu drugiego człowieka” – zaznacza dr Marcin Olszówka, ekspert Instytutu Ordo Iuris.

Niezależnie od gwarantowanej w art. 53 ust. 1 Konstytucji wolności sumienia, w aktualnym stanie prawnym obowiązują jeszcze dwa przepisy, na które mogą powoływać się farmaceuci odmawiający wykonania sprzedaży produktu ze względu na sprzeciw sumienia (stanowią pewną namiastkę klauzuli sumienia). Po pierwsze, zgodnie z art. 21 ustawy o izbach aptekarskich każdy farmaceuta jest zobowiązany do przestrzegania Kodeksu Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej, który w art. 3 stanowi, że ma wykonywać swój zawód zgodnie ze swym sumieniem i współczesną wiedzą medyczną, czyli nie może działać wbrew sumieniu (podobną funkcję może też pełnić przepis projektu ustawy o zawodzie farmaceuty nakazujący farmaceucie przestrzegać etyki zawodowej). Po drugie, art. 96 ust. 5 pkt 1 i 2 Prawa farmaceutycznego pozwalają farmaceucie odmówić wydania produktu leczniczego, jeśli może to zagrażać życiu lub zdrowiu pacjenta albo gdy może być pozyskiwany w celu pozamedycznym, jak np. preparaty antykoncepcyjne.

Uregulowanie klauzuli sumienia jest potrzebne szczególnie wtedy, gdy do sytuacji konfliktu sumienia dochodzi stosunkowo często, jak np. w przypadku wykonywania zawodów lekarza czy farmaceuty. Biorąc pod uwagę fakt, że celem projektu ustawy o zawodzie farmaceuty jest nie tylko usystematyzowanie i uaktualnienie zasady wykonywania tej profesji medycznej, lecz również wprowadzenie opieki farmakologicznej (świadczenia zdrowotnego polegającego na sprawowaniu przez farmaceutę szczegółowego nadzoru nad przebiegiem indywidualnej farmakoterapii), potencjalnie może wzrosnąć liczba sytuacji, gdy farmaceuta będzie powoływał się na sprzeciw sumienia.

Mając to na uwadze, Instytut Ordo Iuris zaproponował, by do art. 34 projektu, który reguluje przypadki odmowy wykonania usługi farmaceutycznej przez farmaceutę, dopisać, że może on odmówić także wtedy, gdy jej wykonanie jest niezgodne z jego sumieniem, chyba że odmowa mogłaby spowodować nagłe zagrożenie życia lub nagłe zagrożenie zdrowia pacjenta.

„To rozwiązanie niewątpliwie wzmocni gwarancje respektowania wolności sumienia aptekarzy, która w Polsce nadal nie jest w pełni przestrzegana” – wyjaśnia dr Olszówka.