Analiza na temat równouprawnienia lekcji religii względem innych przedmiotów szkolnych

W ostatnim czasie w środkach masowego przekazu pojawiają się postulaty żądające umieszczenia w szkolnym podziale godzin (planie lekcji) lekcji religii na początku bądź na końcu każdego dnia[1], czasem nawet podzielane przez organy niektórych samorządów[2]. Istotą tego rodzaju propozycji umieszczania na „godzinach wylotowych” w szkolnym planie zajęć lekcji religii – niemających jakichkolwiek podstaw w obowiązujących przepisach prawa – jest założenie, że lekcje religii, ze względu na swój w przeważającej mierze wyznaniowy charakter, powinny być traktowane inaczej (w domyśle: gorzej) niż inne przedmioty szkolne.

Tego rodzaju żądanie nie tylko jest pozbawione podstaw prawnych, lecz także abstrahuje od unormowań Konstytucji RP, jak i innych aktów prawa międzynarodowego oraz krajowego, a wręcz je narusza. Religia jest bowiem równoprawnym przedmiotem szkolnym względem innych zajęć lekcyjnych (choć jako jedyna jest wymieniona expressis verbis w Konstytucji). Poza tym jej szczególne traktowanie, właśnie ze względu na jej wyznaniowy charakter, poprzez obligatoryjne umieszczanie w planie zajęć szkolnych przed lub po innych lekcjach jest niezgodne z zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych. Tego typu praktyki sprzeciwiają się także przepisom obowiązującego prawa oświatowego.

W analogiczny sposób należy ocenić negowanie prawa do praktykowania religii na terenie szkół publicznych oraz kultywowania polskich tradycji narodowych, szczególnie tych zakorzenionych w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu, jak np. wystawiania jasełek w okresie Bożego Narodzenia.

1. Konstytucyjne podstawy nauczania religii w szkole

Zgodnie z Konstytucją RP religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole (art. 53 ust. 4). Za tego typu związki religijne uznaje się te, które uzyskały wpis do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych prowadzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji lub których sytuacja prawna została uregulowana za pomocą ustawy indywidualnej[3]. Dodatkową gwarancję prawa do nauczania religii w szkołach stanowi Konkordat[4], zgodnie z którym państwo – uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji – gwarantuje, że szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych (art. 12 ust. 1).

Stąd na gruncie obowiązującego prawa nie ulega wątpliwości, iż konstytucyjne prawo do nauczania religii (edukacji religijnej) oraz do korzystania z takiego nauczania są ściśle powiązane z wolnością sumienia i religii (art. 53) oraz prawem rodziców do wychowania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1 i art. 53 ust. 3 Konstytucji RP)[5]. W związku z tym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego nie budzi wątpliwości, iż organizowanie lekcji religii w szkołach publicznych – zgodnie z wolą rodziców – jest obowiązkiem bezstronnych światopoglądowo władz publicznych, zobowiązanych do zapewnienia każdemu człowiekowi możliwości realizacji jego praw[6] – w tym do ekspresji religijnej oraz edukacji religijnej.

Skoro zaś nauczanie religii w szkołach jest ściśle związane z realizacją wolności religii, to organizowanie tego nauczania musi odpowiadać konstytucyjnym zasadom dotyczącym korzystania z tej wolności. W tej perspektywie należy brać pod uwagę przede wszystkim art. 53 Konstytucji RP, zawierający indywidualne gwarancje wolności religijnej, jak i art. 25 zawierający zasady instytucjonalnych relacji pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Wynika to z faktu, iż związek religijny, jako organizacja powołana do organizacji kultu i szerzenia wiary religijnej, jest profesjonalnie przygotowany do zapewnienia realizacji tego aspektu wolności religii oraz wychowania moralnego i religijnego dzieci i młodzieży podejmowanego zgodnie z wolą rodziców (którzy posyłają swoje dzieci na lekcje religii). Stąd też konstytucyjna pozycja lekcji religii ma na celu przede wszystkim zapewnienie swobodnego korzystania z tego fundamentalnego prawa człowieka.

W związku z powyższym do nauczania religii w szkołach należy stosować także zasadę bezstronności światopoglądowej władz publicznych, ściśle połączoną z obowiązkiem zapewnienia możliwości swobody wyrażania m.in. przekonań religijnych w życiu publicznym (art. 25 ust. 2 Konstytucji RP). Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie sądowym dominuje przekonanie, iż bezstronność światopoglądowa władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych polega przede wszystkim na zakazie wyprowadzania przez władze publiczne jakichkolwiek konsekwencji prawodawczych, czy jurysdykcyjnych z przekonań religijnych obywateli lub ich braku[7]. Stąd też bezstronność światopoglądowa władz publicznych odnosi się do sfery władczej działalności państwa[8]. W związku z tym za sprzeczne z zasadą bezstronności należy uznać podejmowanie przez państwo – zarówno na etapie tworzenia, jak i stosowania prawa – jakichkolwiek rozstrzygnięć, których podstawę stanowiłby stosunek obywateli do religii czy innych przekonań światopoglądowych bądź filozoficznych.

Jednocześnie bezstronność władz publicznych w żadnym wypadku nie może oznaczać zaangażowania się ich w jakiekolwiek działania laicyzacyjne czy promujące określone światopoglądy. Taka sytuacja jest wprost sprzeczna z zasadą bezstronności zawartą w art. 25 ust. 2 Konstytucji, gdyż oznacza aktywne wsparcie określonej ideologii, a wręcz jej afirmowanie (w zależności od intensywności podejmowanych działań laicyzacyjnych). Ponadto władze publiczne – w tym władze szkolne – są zobowiązane do zapewnienie każdemu możliwości swobodnego wyrażania poglądów – w tym religijnych – w życiu publicznym, a więc także w szkole. W świetle tych regulacji władze publiczne mają obowiązek przyjąć rolę gwaranta możliwości ekspresji religijnej w przestrzeni publicznej.

2. Planowanie lekcji religii w szkolnym planie zajęć

Przede wszystkim trzeba pamiętać, iż skoro korzystanie z lekcji religii stanowi jeden z komponentów prawa do uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych, jego ograniczenie może nastąpić tylko w drodze ustawy oraz, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób (art. 53 ust. 5.).

Zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty[9] publiczne przedszkola i szkoły podstawowe organizują naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szkoły ponadpodstawowe na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie (art. 12 ust. 1). Jedocześnie szczegółowy sposób organizowania lekcji religii ustawodawca pozostawił do określenia w rozporządzeniu (art. 12 ust. 1). Stąd w praktyce kwestie szczegółowe określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach[10].

Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe[11] stanowi, że podstawowymi formami działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły są: obowiązkowe zajęcia edukacyjne; dodatkowe zajęcia edukacyjne; zajęcia rewalidacyjne dla uczniów niepełnosprawnych; zajęcia prowadzone w ramach kwalifikacyjnych kursów zawodowych; zajęcia prowadzone w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej; zajęcia rozwijające zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności w celu kształtowania ich aktywności i kreatywności oraz zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego (art. 109 ust. 1). Ponadto do form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły ustawodawca zaliczył lekcje religii związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej oraz lekcje języka oraz historii i kultury mniejszości narodowej i etnicznej.

W doktrynie podkreśla się, że katalog ten nie wyczerpuje wszystkich form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły[12]. W każdym razie ustawodawca w żaden sposób nie różnicuje statusu tychże zajęć, stąd nie ma podstaw prawnych do tego, aby poszczególne formy działalności dydaktyczno-wychowawczej były różnicowane, np. ze względu na ich szczególną ekspozycję w podziale godzin lekcyjnych bądź umieszczenia ich jedynie w określonych porach dnia. Tezę tę potwierdzają unormowania dotyczące tworzenia harmonogramu pracy szkoły.

Z punktu widzenia zasad umieszczania lekcji religii w szkolnym bądź przedszkolnym podziale godzin kluczowe znaczenie ma § 1 pkt 1a wspomnianego rozporządzenia. Zgodnie z tym przepisem w przedszkolach zajęcia religii uwzględnia się w ramowym rozkładzie dnia. W szkołach zaś zajęcia religii i etyki uwzględnia się w tygodniowym rozkładzie zajęć. Przepis ten został wprowadzony na mocy nowelizacji z 7 czerwca 2017 r.[13], a za podstawowe uzasadnienie jego dodania prawodawca podał konieczność dostosowania przepisów rozporządzenia do kompleksowych zmian dokonanych w prawie oświatowym.

Zgodnie z Prawem oświatowym szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym określa arkusz organizacji szkoły i przedszkola (art. 110 ust. 1). Na jego podstawie dyrektor szkoły, z uwzględnieniem zasad ochrony zdrowia i higieny pracy, ustala tygodniowy rozkład zajęć określający organizację zajęć edukacyjnych (art. 110 ust. 4). Natomiast zgodnie z § 12 ust. 4 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 marca 2017 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli[14] organizację pracy przedszkola określa ramowy rozkład dnia ustalony przez dyrektora przedszkola na wniosek rady pedagogicznej, z uwzględnieniem uwzględnieniem zasad ochrony zdrowia i higieny nauczania, wychowania i opieki, potrzeb, zainteresowań i uzdolnień dzieci, rodzaju niepełnosprawności dzieci oraz oczekiwań rodziców. Jednocześnie na podstawie ramowego rozkładu dnia nauczyciel lub nauczyciele, którym powierzono opiekę nad danym oddziałem, ustalają dla tego oddziału szczegółowy rozkład dnia, z uwzględnieniem potrzeb i zainteresowań dzieci (§ 12 ust. 5).

Warto pamiętać, że przy wykładni przepisów Prawa oświatowego należy wziąć pod uwagę preambułę tej ustawy, w której wyraźnie wskazano, iż nauczanie i wychowanie ma respektować chrześcijański system wartości za podstawę przyjmując uniwersalne zasady etyki. Stąd zarówno brzmienie obowiązujących przepisów prawa oświatowego, jak i dyrektywy ich wykładni wynikające z przywołanej preambuły w żaden sposób nie uprawniają do dyskryminacji lekcji religii w stosunku do innych przedmiotów bądź zajęć szkolnych, np. poprzez umieszczanie ich w planie zajęć jedynie na początku lub końcu zajęć danego dnia.

W związku z tym konstruując podział godzin lekcyjnych uprawnione do tego podmioty muszą wziąć pod uwagę zarówno uwarunkowania konstytucyjne dotyczące prowadzenia lekcji religii w szkołach publicznych, jak i wskazane powyżej normy prawa oświatowego.

W pierwszym zakresie należy brać pod uwagę przede wszystkim ścisły związek uczestnictwa w lekcjach religii z korzystaniem z prawa do wolności sumienia i religii oraz prawem rodziców do wychowania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami. Dlatego jakiekolwiek ograniczenia w tym względzie czy utrudnianie uczestnictwa w tego typu zajęciach stanowią pogwałcenie jednego z fundamentalnych – i chronionych konstytucyjnie – praw człowieka. Poza tym takie postępowanie władz szkolnych – będących „władzami publicznymi” – należy rozpatrywać pod kątem ich zgodności z zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych. Sprzeczne z tą zasadą – co zostało już wykazane – są rozstrzygnięcia władz publicznych oparte o stosunek obywateli np. do religii. Dlatego decydowanie o umieszczeniu lekcji religii na danej godzinie lekcyjnej tylko i wyłącznie na podstawie „wyznaniowego” charakteru tego przedmiotu jest sprzeczne z zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych.

Konieczność równouprawnienia lekcji religii nakazuje stosowanie do umieszczania tychże zajęć w rozkładzie lekcji na takich samych zasadach, jak wobec wszystkich innych przedmiotów szkolnych[15]. Stąd przesądzające znaczenie o ich umieszczeniu w rozkładzie mają okoliczności wskazane przez prawodawcę, jak zasady ochrony zdrowia i higieny nauczania, wychowania i opieki, potrzeb, zainteresowań i uzdolnień dzieci. Tezę tę potwierdza § 1 ust. 3 rozporządzenia w sprawie warunków i sposobie organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, zgodnie z którym „uczestniczenie lub nieuczestniczenie w przedszkolnej albo szkolnej nauce religii lub etyki nie może być powodem dyskryminacji przez kogokolwiek i w jakiejkolwiek formie”. Za taką zaś dyskryminację należy uznać planowanie lekcji religii w podziale godzin ze względu na jej w dominującej mierze wyznaniowy charakter.

3. Ekspresja religijna w szkole publicznej

Jak już zostało wspomniane, szkoła, jako miejsce publiczne, jest przestrzenią, w której uprawniona jest ekspresja religijna, a na jej władzach – zgodnie z zasadą bezstronności – spoczywa obowiązek zapewnienia swobody jej organizowania. Stąd takie inicjatywy, jak organizacja jasełek, modlitwy na terenie szkoły czy wizyta duchownych, np. biskupa Kościoła Katolickiego, pozostają w pełnej zgodzie z obowiązującą ustawą zasadniczą oraz innymi aktami normatywnymi polskiego systemu prawa.

Zgodnie z art. 14 ust. 1 pkt 4a Prawa oświatowego szkoła publiczna musi realizować programy nauczania uwzględniające podstawę programową kształcenia ogólnego. Zgodnie z obowiązującą podstawową programową dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia[16] uczeń, np. w ramach lekcji historii, musi zgłębiać zagadnienia z zakresu religii chrześcijańskiej. Jednak, co ważniejsze, podstawa programowa w zakresie kształcenia ogólnego na tym etapie nauczania przewiduje m.in. kształtowanie u uczniów postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu. Jak wynika z preambuły – będącej integralną, a więc również normatywną częścią obowiązującej Konstytucji – kultura ta jest „zakorzeniona w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu”, a więc organizowanie przez szkołę akademii czy innych wydarzeń związanych ze świętami chrześcijańskimi jest wypełnianiem obowiązków wynikających nie tylko wprost z podstawy programowej, lecz również odpowiada podstawom aksjologicznym porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż zgodnie z art. 5 Konstytucji Rzeczpospolita Polska m.in. strzeże dziedzictwo narodowe. Nie sposób wypełnić tego ważnego, konstytucyjnego obowiązku abstrahując od podkreślania wagi i znaczenia chrześcijańskiego dziedzictwa Narodu.

Ważnym argumentem za możliwością organizowania tego typu wydarzeń na terenie szkoły jest § 12 wielokrotnie już przywoływanego rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Zgodnie z tym przepisem w szkole może być zawieszony krzyż, jak również organizowana przed i po zajęciach modlitwa. Skoro dozwolone są tego typu praktyki, to tym bardziej zorganizowanie jasełek czy wizyty biskupa.

Jasełka to tradycyjne przedstawienie opisujące – historycznie potwierdzony – fakt narodzin Jezusa z Nazaretu, odwołujące się w swoim przebiegu przede wszystkim do przekazów biblijnych oraz ludowych tradycji polskich. Istotą tego przedstawienia jest prezentacja istoty i źródła Świąt Bożego Narodzenia, a więc faktu narodzenia Jezusa. Poza tym przedstawienie to realizuje ważny wymiar dydaktyczny, gdyż pozwala zapoznać uczniów z tradycjami kultury polskiej związanymi z celebracją tego wydarzenia, jak np. śpiewem kolęd. W tym kontekście organizacja jasełek w przestrzeni publicznej w żaden sposób nie może zostać uznana za przejaw indoktrynacji czy niedozwolonego prozelityzmu. Nie ma potrzeby przywoływać tu historycznych świadectw narodzenia Jezusa z Nazaretu i jego działalności, czy zasadniczego wpływu, jaki Biblia wywarła na rozwój kultury światowej. Stąd też zapoznawanie uczniów z tego typu treściami stanowi realizację podstawowego zadania nałożonego na szkołę – zapewnienie oświaty i wychowania.

Jednocześnie – zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty – szkoła lub placówka publiczna ma umożliwiać uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej (art. 13 ust. 1). Komentatorzy podkreślają, że przepis ten kreuje obowiązek szkoły umożliwienia uczniom zachowania ich tożsamości m.in. w wymiarze religijnym[17]. Ustawodawca nie stworzył wyczerpującego katalogu działań, które szkoła ma podejmować w tym obszarze. Stąd szkoła powinna wywiązywać się z tego obowiązku poprzez różne formy, np. organizowanie spotkań z przedstawicielami wspólnot wyznaniowych, do której należą uczniowie – w tym także w ramach zajęć lekcyjnych.

Skoro system oświaty publicznej otwarty jest na obecność praktyk religijnych, a obowiązek wizytacji lekcji religii (będących częścią polskiemu systemu edukacji, zgodnie z art. 53 ust. 4 Konstytucji i art. 12 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisanym w Warszawie 28 lipca 1993 r. oraz w świetle art. 2 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r.[18]) powierza osobom upoważnionym przez biskupa, to tym bardziej dopuszczalne i zasadne jest zorganizowanie spotkania z biskupem, które obok charakteru religijnego (który wcale nie musi mieć prymarnego charakteru), posiada niezwykle istotne walory edukacyjne – zwłaszcza w zakresie przekazywania uniwersalnych wartości etycznych, którymi powinna kierować się szkoła w swojej działalności edukacyjnej i wychowawczej.

Podsumowując warto przypomnieć, że Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 września 2013 r., sygn. akt II CSK 1/13, jednoznacznie stwierdził, że osoba, która deklaruje się, jako niewierząca, nie może oczekiwać, że nie będzie miała kontaktu z osobami wierzącymi, ich praktykami i symbolami religijnymi, bo byłoby to równoznaczne z ograniczeniem swobody sumienia osób wierzących.

Podsumowanie

1. Zgodnie z Konstytucją RP religia kościoła lub związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole. Gwarancję tę potwierdza także Konkordat zawarty przez Polskę ze Stolicą Apostolską.
2. Korzystanie z lekcji religii jest przejawem wykonywania – gwarantowanych konstytucyjnie – wolności religii oraz prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami.
3. Jakiekolwiek ograniczenia w wykonywaniu prawa do korzystania z edukacji religijnej w ramach systemu oświaty mogą mieć miejsce jedynie na podstawie ustawy oraz gdy są one niezbędne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
4. Żaden przepis obowiązującego w Polsce prawa nie upoważnia organów prowadzących szkoły czy ich dyrektorów do odgórnego ustalania lekcji religii „przed” lub „po” pozostałych zajęciach lekcyjnych.
5. Religia stanowi przedmiot równouprawniony w stosunku do innych przedmiotów szkolnych, stąd przy układaniu planu zajęć należy wziąć go pod uwagę na takich samych zasadach, jak wszystkie inne zajęcia.
6. Wyznaczanie określonego miejsca w podziale godzin lekcyjnych tylko na podstawie wyznaniowego charakteru lekcji religii jest sprzeczne z konstytucyjną zasadą bezstronności światopoglądowej władz publicznych.
7. Szkoła – jako przestrzeń publiczna – jest w pełni otwarta na wszelkiego rodzaju ekspresję religijną. Począwszy od wykonywania praktyk religijnych, np. w formie modlitwy, aż po organizację różnego rodzaju wydarzeń mających obok charakteru wyznaniowego także wymiar edukacyjny (organizacja jasełek, spotkanie z katolickim hierarchą).
8. Na szkole spoczywa obowiązek dbania o zachowanie polskiej kultury, a ta – zgodnie z Konstytucją RP – oparta jest na chrześcijańskim dziedzictwie Narodu, z czego m.in. wynika obowiązek zapoznawania uczniów z tymże dziedzictwem w ramach publicznego systemu oświaty.

Autorzy: Dr Marcin Olszówka, Konrad Dyda