Rządowy program „Aktywny Rodzic” może zniechęcić młode matki do rodzenia drugich i kolejnych dzieci

Adobe Stock

· Sejm i Senat zdecydowaną większością głosów przyjęły ustawę wprowadzającą rządowy program „Aktywny Rodzic”. Przeciwko byli tylko posłowie Konfederacji.

· Głównym celem programu nie jest zwiększanie dzietności, tylko premiowanie młodych matek do jak najszybszego powrotu do pracy zarobkowej, co może zniechęcać je do urodzenia drugich i kolejnych dzieci bezpośrednio po poprzednich.

· W opinii Instytutu Ordo Iuris, państwo nie powinno dyskryminować matek wybierających osobistą opiekę nad dzieckiem do lat 3 – powinno natomiast sprzyjać tzw. modelowi sekwencyjnemu znanemu z Czech.

· Ordo Iuris negatywnie ocenia uzależnianie wysokości wsparcia dla matek dzieci do lat 3 od rezygnacji z osobistej opieki. W ocenie Instytutu, pomoc taka powinna rosnąć wraz z liczbą kolejnych dzieci.

· Docelowo, w celu zwiększenia dzietności, państwo powinno rozważyć wydłużenie płatnego urlopu rodzicielskiego dla matek nawet do 3 lat, tak jak w Estonii, co odpowiadałoby, co do zasady, domyślnej długości obowiązywania programu „Aktywny Rodzic”.

PRZECZYTAJ OPINIĘ - LINK

- Warto docenić, że rząd zdecydował się na jakąkolwiek formę wspierania rodzicielstwa, jednak program „Aktywny Rodzic” prawdopodobnie przyczyni się niestety do poprzestawania przez młode matki na mniejszej liczbie dzieci, z fatalnym skutkiem dla polskiej demografii – twierdzi adw. Nikodem Bernaciak, starszy analityk w Centrum Badań i Analiz Instytutu Ordo Iuris.

15 maja Sejm RP zdecydowaną większością głosów (405 na 421 głosujących) poparł rządowy projekt ustawy o wspieraniu rodziców w aktywności zawodowej oraz w wychowaniu dziecka – „Aktywny rodzic”. 23 maja projekt równie przytłaczającą większością (85 na 86 głosujących) poparł także Senat RP. 24 maja projekt został przekazany do podpisu Prezydentowi RP. Nowe świadczenie przysługujące rodzicom dzieci do lat 3 ma składać się z aż trzech różnych wersji, zróżnicowanych pod względem dofinansowania. Najbardziej korzystną z nich ma być świadczenie „aktywni rodzice w pracy” (ARP), w pełnej wysokości 1500 zł miesięcznie dla niani lub członka najbliższej rodziny (np. babci lub dziadka), który zawarłby z rodzicem umowę uaktywniającą. Drugim alternatywnym do wyboru komponentem programu, o nazwie „aktywnie w żłobku” (AWZ), ma być proste podwyższenie kwoty dofinansowania do opłaty za żłobek, klub dziecięcy lub dziennego opiekuna do wysokości 1500 zł miesięcznie. Trzecim elementem programu jest rozszerzenie istniejącego już od 2 lat Rodzinnego Kapitału Opiekuńczego (RKO) także na rodziców pierwszego dziecka, w wysokości 500 zł miesięcznie, jednak ze zmianą jego nazwy na „aktywnie w domu”.

Nowy program, pierwotnie pod nazwą „babciowe”, po raz pierwszy został ogłoszony 23 marca 2023 r. przez Donalda Tuska w trakcie częstochowskiego spotkania Platformy Obywatelskiej. W uzasadnieniu tego postulatu partia stwierdzała, że „pobudzi to gospodarkę, kobiety będą mogły w dowolnym czasie wrócić na rynek pracy”. PO podkreślała jednocześnie, że, jej zdaniem, „ponad 90% kobiet chce wrócić do pracy. 50% kobiet nie wraca do pracy po urlopie macierzyńskim do czasu ukończenia przez dziecko 3 lat. Tym kobietom chcemy pomóc”. W rozmowie z Polską Agencją Prasową z 10 lutego 2024 r. Aleksandra Gajewska, sekretarz stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, zadeklarowała, że program ma stanowić odpowiedź na analizę strategiczną Głównego Urzędu Statystycznego pt. „Sytuacja społeczno-gospodarcza kraju w 2023 r.”, opublikowaną 31 stycznia 2024 r., w której GUS przekazał, że „ze wstępnych szacunków wynika, że w 2023 r. zarejestrowano ok. 272 tys. urodzeń żywych, tj. o ok. 33 tys. mniej niż w poprzednim roku; była to najniższa liczba urodzeń zanotowana w całym okresie powojennym”.

W rzeczywistości badania wskazują jednak, że jednym z kluczowych czynników wpływających na poprawę wskaźników demograficznych jest możliwość wyboru przez rodziców zróżnicowanych form opieki nad dzieckiem do lat 3. W raporcie Instytutu Pokolenia pt. „Rodzice wobec wyzwań opieki nad małymi dziećmi” z listopada 2023 r. przedstawiono wyniki badań, w których zdecydowana większość respondentów – 76,6% kobiet i 66,7% mężczyzn – uważa, że matki powinny mieć możliwość sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem w czasie dłuższym niż okres obecnego urlopu macierzyńskiego (20 tygodni) i rodzicielskiego matki (32 tygodnie), który trwa łącznie zaledwie do 1 roku (52 tygodnie) po urodzeniu dziecka. Tylko mniejszość badanych (12,7% kobiet i 16,3% mężczyzn) wskazuje, że odpowiada im obecny okres jednoroczny. Z badań wynika także, że w przypadku, gdy matka dziecka nie może sprawować nad dzieckiem opieki osobistej tak długo, jak by sama tego chciała, najbardziej preferowaną formą opieki nad dzieckiem do lat 3 jest opieka babci lub dziadka (uważa tak 42% kobiet i 43% mężczyzn).  Autorzy programu „Aktywny Rodzic” potraktowali więc deklaracje matek wybiórczo, skupiając się na opcji drugiego wyboru, wartościując niżej pierwszy preferowany wybór rodziców, czyli opiekę osobistą.

W raporcie pt. „Czeski sukces demograficzny” opublikowanym w grudniu 2022 r., Instytut Pokolenia porównywał sytuację demograficzną Czech i Polski, podkreślając, że „w Czechach dominującym wzorem wobec pracy zawodowej kobiet po urodzeniu dziecka jest tzw. model sekwencyjny – czasowa dezaktywizacja, aż dziecko osiągnie wiek przedszkolny i następnie powrót do pełnego zatrudnienia. W Polsce większość młodych matek podejmuje decyzję o szybszym powrocie do pracy, co jest związane z brakiem rekompensaty finansowej z tytułu opieki nad dzieckiem po pierwszym roku życia oraz większą obawą o miejsce pracy”. W wywiadzie z grudnia 2022 r. prezes Instytutu Pokolenia wskazywał z kolei, że „nasi południowi sąsiedzi, kiedy mają możliwość powierzyć dziecko opiece instytucjonalnej lub sami zająć się swoimi dziećmi, najczęściej wybierają to drugie — w praktyce najczęściej dziećmi zajmuje się matka”. Dr Michał Kot podkreślał, że, „powinniśmy umożliwiać opiekę instytucjonalną nad dziećmi, natomiast system finansowy nie powinien preferować żadnej z opcji, podobnie jak to jest u Czechów. Powinniśmy się zastanowić nad wprowadzeniem modelu, w którym pieniądze przysługują dzieciom niezależnie od wyboru rodziców”. Tymczasem program „Aktywny Rodzic” nawet w obecnej postaci wartościuje opiekę nad dziećmi znacząco niżej niż pracę zarobkową. W praktyce nie sprzyja to zatem „modelowi sekwencyjnemu”.

Taki model realizuje wyłącznie trzeci element – Rodzinny Kapitał Opiekuńczy, który w obecnych zapowiedziach, pomijając zmianę nazwy, jest wartościowany najniżej. Instytut Ordo Iuris w 188-stronicowym raporcie pt. „Jakiej polityki rodzinnej potrzebuje Polska?” z 2015 r., 202-stronicowym raporcie pt. „Opieka nad dziećmi do 3. roku życia w Polsce i na świecie. Aspekty prawne, ekonomiczne i społeczne” z 2018 r., w dokumencie pt. „Bon wychowawczy – główne założenia” z 2019 r., w tekście pt. „W drodze do lepszego modelu opieki nad małymi dziećmi” z 2020 r. oraz w komentarzu z listopada 2023 r. wskazywał na koncepcję „Bonu Wychowawczego” jako właściwej drogi urzeczywistnienia subsydiarnego modelu opieki nad dziećmi do lat 3. Nie wartościowałby modelów opieki, tylko przekazywał rodzinom świadczenie o takiej samej lub porównywalnej wartości, umożliwiając swobodny wybór pomiędzy opieką osobistą, instytucjonalną oraz modelami pośrednimi. Te same cele realizuje obecnie funkcjonujący Rodzinny Kapitał Opiekuńczy, którego nazwa w myśl nowej ustawy miałaby zostać zmieniona na „Aktywnie w Domu”.

Jako główny cel nowego programu jawi się przede wszystkim zwiększenie wskaźnika aktywizacji zawodowej matek, a nie wskaźników demograficznych. W marcu 2002 r., przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, Rada Europejska ogłosiła „cele barcelońskie”, zgodnie z którymi „państwa członkowskie powinny zlikwidować ograniczenia zniechęcające kobiety do uczestnictwa w rynku pracy” przez objęcie opieką instytucjonalną „co najmniej 33% dzieci poniżej trzeciego roku życia”. 20 lat później, w grudniu 2022 r., Rada Europejska przyjęła zradykalizowaną formę tego postulatu, zalecając, aby rodzice oddawali do żłobków i innych form opieki instytucjonalnej aż 45% swoich dzieci. Projekt „Aktywny Rodzic” zdaje się wpisywać w tę samą tendencję. Instytut Ordo Iuris w swojej opinii podkreśla, że, biorąc pod uwagę wciąż rosnące ceny zarówno opieki osobistej, jak i instytucjonalnej, zamiast kosmetycznej zmiany nazwy RKO na AWD i wartościowania wyżej świadczeń ARP i AWZ, z punktu widzenia polityki demograficznej znacznie lepszym rozwiązaniem byłoby trwałe podniesienie wysokości RKO dla wszystkich – np. uzależniając ją od wysokości minimalnego lub przeciętnego wynagrodzenia i podwyższając ją skokowo w zależności od liczby już posiadanych dzieci. W dalszej kolejności do debaty publicznej w Polsce powinien zostać włączony postulat wydłużenia płatnego urlopu rodzicielskiego – docelowo do 3 lat, co odpowiadałoby, co do zasady, domyślnej długości obowiązywania programu „Aktywny Rodzic”. Ordo Iuris uważa, że w dobie powszechnego kryzysu demograficznego płatny urlop dla każdej matki po urodzeniu dziecka, zachęcający do urzeczywistniania znanego z Czech „modelu sekwencyjnego”, jest nieodzownym elementem polityki każdego państwa, które chce konsekwentnie urzeczywistniać zasadę ochrony rodziny.