• Izba Cywilna Sądu Najwyższego ogłosiła uchwałę, zgodnie z którą osoby cierpiące na transseksualne zaburzenia tożsamości płciowej i chcące „zmienić płeć” – czyli dokonać zmiany oznaczenia swojej płci metrykalnej w akcie urodzenia – nie będą musiały odtąd „pozywać swoich rodziców”.

• Przedstawiciele ruchu LGBT zgodnie chwalą Sąd Najwyższy za wydanie tej uchwały, która usuwa rodziców z postępowania dotyczącego ich dzieci i może ułatwić procedurę tranzycji na masową skalę w porównaniu ze stanem dotychczasowym.

• Sędziowie zdecydowanie wyszli poza zakres zadanego im pytania, które nie kwestionowało zasadności drogi procesowej.

• Dziwi także fakt tak szerokiej akceptacji dla uchwały sędziów powołanych po 2017 r. ze strony osób, które dotąd odmawiały im uznania, nazywając ich „neosędziami”.

• Adam Bodnar oraz rządowa komisja kodyfikacyjna wielokrotnie zastrzegali, że nie będą uznawać uchwał „neosędziów”. Czy będą w tej kwestii konsekwentni także w sprawach „tranzycyjnych”?

Czy akt urodzenia może być zmieniony?

Wczoraj ogłoszona została uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego (sygn. III CZP 6/24). Na pytanie prawne zadane 8 września 2022 r. przez ówczesnego Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego: „czy w sprawie o ustalenie albo zmianę płci wytoczonej przez osobę transseksualną pozostającą w związku małżeńskim lub posiadającą dzieci, po stronie pozwanej muszą wystąpić obok żyjących rodziców, nierozwiedziony małżonek lub dzieci powoda, a ich współuczestnictwo ma charakter współuczestnictwa jednolitego (art. 73 § 2 k.p.c. w zw. z art. 72 § 2 k.p.c.)?” sędziowie odpowiedzieli, że „1. Żądanie zmiany oznaczenia płci w akcie urodzenia podlega rozpoznaniu przez sąd w postępowaniu nieprocesowym przy zastosowaniu w drodze analogii art. 36 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego. 2. Zmiana oznaczenia płci w akcie urodzenia może nastąpić wyłącznie na wniosek osoby, której dotyczy ten akt. 3. Oprócz wnioskodawcy uczestnikiem postępowania może być tylko jego małżonek (art. 510 k.p.c.). 4. Postanowienie uwzględniające wniosek wywołuje skutki od chwili uprawomocnienia się”. Sędziowie zaznaczyli zarazem, że Sąd Najwyższy „odstępuje od zasady prawnej uchwalonej przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego 22 czerwca 1989 r., III CZP 37/89”.

Udzielona przez sędziów odpowiedź (obowiązek stosowania instytucji sprostowania aktu stanu cywilnego z art. 36 Prawa o aktach stanu cywilnego w postępowaniu nieprocesowym w miejsce dotychczasowej drogi procesowej) zdecydowanie nie pasuje do zadanego pytania. Prokurator Generalny pytał o to, kto może wystąpić po stronie pozwanej „obok” żyjących rodziców, traktując obowiązek formalnego „pozywania rodziców” jako oczywisty, wynikający z wspomnianej wyżej uchwały składu siedmiu sędziów SN z 22 czerwca 1989 r., mającej moc zasady prawnej. W uchwale tej SN logicznie wyjaśniał, że sprostować można tylko to, co było błędne od początku, czyli w dacie sporządzenia aktu (ex tunc), podczas gdy późniejsze zmiany poszczególnych elementów stanu cywilnego (ex nunc) rejestrowane są w aktach stanu cywilnego z reguły w formie wzmianek dodatkowych. Późniejsze stwierdzenie transseksualnych zaburzeń tożsamości płciowej nie oznacza zatem, że akt urodzenia osoby dotkniętej obecnie tą przypadłością, sporządzony z uwzględnieniem tych czynników, które mają znaczenie dla określenia płci dziecka zgodnej z biologiczną rzeczywistością, był (i jest) obarczony błędem lub nieścisłością wymagającą sprostowania. Tymczasem SN w uchwale z 4 marca zakwestionował samą istotę instytucji sprostowania, sugerując tym samym, jakoby jeden z najbardziej obiektywnych faktów biologicznych, jakim jest płeć w momencie urodzenia dziecka, mógł stanowić przedmiot manipulacji i zmian dokonywanych już po fakcie.

Lobby LGBT się nie zatrzyma

Swój entuzjazm wobec uchwały wyraziła już m. in. minister równości w rządzie Donalda Tuska Katarzyna Kotula, pisząc, że to „przełomowy wyrok” (w rzeczywistości: uchwała), a także stowarzyszenie „Miłość Nie Wyklucza” identyfikujące się z ruchem LGBT, pisząc, że „to jest gruba sprawa”. Ten drugi podmiot od razu zastrzega jednak, że uchwała SN, jakkolwiek zgodna z oczekiwaniami tęczowych lobbystów „nie odpowiada na potrzeby osób niebinarnych, nie zdejmuje z osób trans wymogu, by udowadniały przed lekarzami swojej transpłciowości, nie pozostawia im decyzji o swojej tożsamości, zamiast tego nadal uzależnia ją od sędziów. To rozwiązanie tymczasowe”. Rzeczywiście uchwałę SN pozornie można postrzegać jako odbierającą ruchowi LGBT jeden z głównych argumentów prowadzonej przez nich „walki o tranzycję”. W rzeczywistości jednak, o czym świadczy także przytoczona wypowiedź, uchwała ta ma potencjał do wzbudzenia dalszej eskalacji transseksualnych roszczeń. W fundamentalnym dla ruchu LGBT tekście z 1987 r. pt. „Jak przeorać heteroseksualną Amerykę?” tęczowi aktywiści minionego pokolenia, Marshall Kirk oraz Erastes Pill apelowali do swoich współtowarzyszy: „Doprowadźmy do tego, aby dali nam palec; przyjdzie czas, a weźmiemy całą rękę! […] Szczególnie ważne dla ruchu gejowskiego jest podpięcie swojej sprawy do akceptowanych standardów prawa i sprawiedliwości, ponieważ jego heteroseksualni zwolennicy muszą mieć na podorędziu przekonującą odpowiedź na moralne argumenty jego wrogów”. Uchwała SN jawi się w tej perspektywie właśnie jako „dawanie palca”, po którym lobby transseksualne nieuchronnie sięgnie po „całą rękę”, doprowadzając do dekonstrukcji pojęcia płci, a także dewastacji społecznej i prawnej pozycji małżeństwa.

Instytut Ordo Iuris już 10 lat temu, w toku dyskusji nad projektem ustawy „o uzgodnieniu płci” (zawetowanej ostatecznie przez prezydenta Andrzeja Dudę), przypominał, że „wyjątkowa łatwość zmiany płci metrykalnej grozi przede wszystkim nadużyciami w kontekście instytucji małżeństwa”. Również prezydent Duda w uzasadnieniu swojego weta podkreślał, że „tożsamość płciowa” oznacza wyłącznie „świadomość bycia kobietą lub mężczyzną”. Z kolei dopuszczenie rozwiązań ułatwiających tranzycję na życzenie „stanowić będzie pokusę obejścia przepisów przewidujących istnienie jedynie małżeństw dwupłciowych i naruszać będzie zasadę dychotomicznego podziału społeczeństwa na dwie płcie, tworząc swoistą trzecią płeć w postaci osób, których cechy fizyczne należą do jednej płci, zaś status prawny do płci przeciwnej”. Proponowane zmiany „realnie mogą prowadzić do destabilizacji norm społecznych poprzez zaprzeczenie istnienia dychotomicznego podziału ludzi na kobiety i mężczyzn”. Dotychczasowe rozwiązanie, zgodnie z którym procedura tranzycji była stosunkowo trudna i wymagająca przejścia przez względnie skomplikowaną ścieżkę postępowania procesowego, stanowiło zatem pewną, choć niedoskonałą, formę zabezpieczenia porządku prawnego przed nadużyciami. To właśnie na podstawie powszechnego przeświadczenia o zasadzie dychotomicznego podziału społeczeństwa na dwie płcie Naczelny Sąd Administracyjny konsekwentnie odmawia umieszczania w dowodzie osobistym dziecka „dwóch matek”, zamiast prawdziwych, biologicznych rodziców.

Cios w prawa rodziców

Uchwała SN otwiera drogę do rozszerzenia tranzycji również na osoby małoletnie lub młodociane, wbrew woli i wiedzy ich rodziców. Do tej pory obowiązkowy udział rodziców w sądowym etapie procedury tranzycji stanowił swoisty dodatkowy bezpiecznik przed bezrefleksyjnym uznaniem przez sąd pochopnej, nieprawidłowej czy wręcz fałszywej diagnozy transseksualizmu. Rodzice jako prawni opiekunowie małoletniego, często jako pierwsi byli w stanie skonfrontować stwierdzenia swojego dziecka (już po osiągnięciu pełnoletniości) z rzeczywistością i zakwestionować przedwczesne uznanie jego przypadłości za zaburzenia transseksualne. Jak dotąd, właśnie otrzymanie pozwu mogło stanowić pierwszą okazję do uświadomienia sobie przez rodziców (lub przynajmniej jednego z rodziców), jak ich dziecko postrzega swoje problemy, określając je jako transseksualizm. Uchwała SN usuwa z postępowania element obligatoryjnego udziału rodziców – odtąd będą oni mogli być powoływani wyłącznie jako świadkowie, wedle uznania sędziów. Jak zwróciła uwagę prawniczka związana z ruchem LGBT, „nie wiemy jeszcze co to oznacza dla spraw w toku”. Z pewnością jednak uchwała ta przyczyni się do dalszego skonfliktowania dzieci z rodzicami na polu zaburzeń transseksualnych. Tym pilniejszą staje się potrzeba niezwłocznego rozpatrzenia przez Sejm gotowego projektu ustawy o zakazie wykonywania tranzycji, czyli operacji „zmiany płci”, wobec osób małoletnich, ubezwłasnowolnionych oraz cierpiących na zaburzenia psychiczne uniemożliwiające świadome wyrażenie zgody, złożonego przez Instytut Ordo Iuris w dniu 12 lipca 2023 r. (nr petycji: BKSP-155-X-1/23), który 23 lipca 2024 r., po jednogłośnie pozytywnym rozpatrzeniu przez sejmową Komisję do spraw Petycji, został przekazany do sejmowych Komisji Zdrowia oraz Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka i od tamtej pory czeka na ponowne podjęcie prac.

Interesującym aspektem sprawy jest fakt, że uchwała została podjęta na wniosek poprzedniego Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego Zbigniewa Ziobry. Jego następca, Adam Bodnar, usiłował cofnąć ten wniosek, jednak SN postanowieniem z dnia 19 stycznia 2024 r. orzekł o niedopuszczalności takiego wycofania. 3 lutego 2025 r. Komisja Kodyfikacyjna Ustroju Sądownictwa i Prokuratury, powołana rozporządzeniem rządu Donalda Tuska z 5 marca 2024 r., opublikowała projekt ustawy „o przywróceniu prawa do niezależnego i bezstronnego sądu ustanowionego na podstawie prawa”, którego artykuł 37 ustęp 1 stanowi, że uchwały Sądu Najwyższego podjęte z udziałem osób, uznawanych przez obóz rządzący za „neosędziów”, „nie mają mocy zasady prawnej i nie stosuje się do nich trybu określonego w art. 88 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym”. Adam Bodnar w komunikacie z 29 października 2024 r. dotyczącym tej sprawy informował, że „pismem z dnia 9 sierpnia 2024 r. wniósł o wyłączenie ze składu orzekającego sędziów Sądu Najwyższego powołanych na stanowisko na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r.” i ostrzegał, że jego zdaniem „kontynuowanie przez Sąd Najwyższy postępowania i ewentualne wydanie rozstrzygnięcia będzie obarczone wadą prawną”. Jeszcze w stanowisku z 3 marca 2025 r., Bodnar konsekwentnie podtrzymywał swój „pogląd o braku podstaw faktycznych i prawnych do zajęcia stanowiska w tej sprawie przez Sąd Najwyższy”. W związku z tym, niezależnie od entuzjazmu wyrażanego wobec uchwały z 4 marca przez ruch LGBT i środowiska radykalnej lewicy, jeżeli obóz Donalda Tuska, do którego należą zarówno Lewica, jak i Adam Bodnar, zdoła przeforsować swoje pomysły na usunięcie „neosędziów” z Sądu Najwyższego, uchwała ta zostanie uznana za nieposiadającą waloru zasady prawnej, i jako taka nie będzie stanowić punktu odniesienia dla sędziów orzekających w sprawach związanych z tranzycją.

Adw. Nikodem Bernaciak – starszy analityk Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris

Tekst pierwotnie ukazał się na stronie Katolickiej Agencji Informacyjnej.

W Polsce obywatelski projekt Ustawy o ochronie małoletnich przed treściami pornograficznymi w Internecie oraz zmianie ustawy Prawo telekomunikacyjne ma być rozpatrywany przez Sejm już 6 marca. Podobnie jak przepisy wchodzące w życie w tym roku w Wielkiej Brytanii i we Francji, a także we Włoszech, polski projekt obywatelski, który został poparty przez ponad 200 tys. obywateli, przewiduje, iż odpowiedni urząd (UKE w tym przypadku) będzie oceniać, czy mechanizmy weryfikacji wieku są wystarczająco skuteczne i – jeśli stwierdzi, że nie – zażąda blokady takiego serwisu i odcięcia go od usług płatniczych przez polskich usługodawców.

Aby nakłonić posłów do głosowania za ochroną dzieci przed pornografią w Internecie, organizatorzy kampanii „Stop Narkotykowi Pornografii” uruchomili we wtorek 27 lutego akcję „Zadzwoń do posła!”. Udostępnili na stronie akcji numery telefonów i adresy mailowe biur poselskich oraz przykładową instrukcją postępowania.

Tymczasem podobne ustawy zostały już uchwalone w 2023 i 2024 w trzech duży krajach europejskich, i wejdą w życie w tym roku. Tego typu przepisy funkcjonują w tej chwili w kilkunastu stanach USA. W innych krajach świata, jak np. Australia czy Kanada, podobne prawo zostało uchwalone niedawno albo ma szansę zostać uchwalone niebawem. To, że dopiero teraz rządy i parlamenty poszczególnych krajów podejmują tę kwestię wynika z rozwoju technologii. Wcześniej wydawało się, że nie sposób pogodzić wymogu weryfikacji wieku z wymogiem ochrony prywatności użytkowników serwisów internetowych, zawierających treści pornograficzne. Dzięki zastosowaniu nowych technologii z wykorzystaniem sztucznej inteligencji, jest to teraz technicznie możliwe.

Nowe prawo we Włoszech – pod rządami Giorgii Meloni

I tak, we Włoszech, w wytycznych opublikowanych we wrześniu ub.r., tamtejszy urząd nadzoru mediów Agcom podkreśla bardzo wyraźnie, iż operatorzy stron internetowych i dostawcy platform udostępniający treści dla dorosłych są zobowiązani wdrożyć mechanizmy i procedury zapewniające zarówno skuteczność weryfikacji wieku, jak i poszanowanie dla prywatności weryfikowanego użytkownika. Podmiot zarządzający stroną o charakterze pornograficznym i podmiot zarządzający mechanizmem weryfikacji wieku nie mogą mieć dostępu do danych osobowych użytkownika, którego wiek jest weryfikowany. Dane te nie mogą też zostać zapisane w systemach komputerowych tych podmiotów, a weryfikacja wieku musi odbywać się na nowo przy każdym wejściu na daną platformę.

Wyspecjalizowane firmy zaczęły już oferować swoje usługi w tym zakresie. Oto przykład takiej oferty, którą można znaleźć teraz we włoskim Internecie: “Zgodnie ze wskazaniami AGCOM, strony i platformy zobowiązane do weryfikacji wieku swoich użytkowników będą musiały polegać na podmiotach trzecich, które są certyfikowane i niezależne od nich. (…) W zakresie weryfikacji wieku użytkowników jesteśmy idealnym partnerem dla stron internetowych i platform z treściami dla dorosłych, dzięki naszemu rozwiązaniu, które umożliwia identyfikację online przy wsparciu wyspecjalizowanych operatorów, dzięki zastosowaniu sztucznej inteligencji i biometrii lub dzięki wykorzystaniu SPID.” SPID to włoski system tożsamości cyfrowej. Agcom wskazuje go wśród możliwych rozwiązań, ale nie nakazuje jego zastosowania, o ile uzna za skuteczną metodę weryfikacji wieku na danej stronie.

Wytyczne Agcom zostały wydane w oparciu o tzw. „Dekret Caivano” przyjęty przez włoski parlament jako ustawa 159/2023 pod koniec 2023 r. W ustawie tej wymieniony jest wymóg „skutecznej weryfikacji wieku” na „stronach pornograficznych”. Włoska ustawa, podobnie jak francuska czy brytyjska (czy też jak polski projekt obywatelski, nad którym Sejm pochyli się 6 marca), przerzuca ciężar dowodu. Chodzi o to, że choć udostępnianie pornografii dzieciom jest wszędzie od dawna zabronione, prawo to nie było egzekwowane w przestrzeni wirtualnej, a droga sądowa, kiedy właściciele i serwery stron internetowych znajdują się często za granicą, jest niezwykle skomplikowana. Odtąd natomiast, serwis internetowy, pokazujący materiały o charakterze pornograficznym bez właściwych mechanizmów weryfikacji wieku, zostanie zablokowany z urzędu. Do tego, w przypadku Francji i Wielkiej Brytanii, urząd (odpowiednio Arcom i Ofcom) będzie mógł nakładać na operatorów stron pornograficznych bardzo wysokie kary finansowe. Takich kar nie przewiduje polski projekt obywatelski (przewiduje natomiast odcięcie od usług płatniczych na terenie Polski, co w przypadku serwisów zagranicznych będzie łatwiejsze do egzekwowania) czy ustawa włoska. W każdym bądź razie, w nowej sytuacji prawnej to właściciel takiego serwisu będzie musiał wytoczyć sprawę przed sądami administracyjnymi, jeśli będzie uważał, że kara jest niesłuszna. A w międzyczasie serwis będzie już niedostępny z terenu danego kraju, co dla jego właściciela będzie oznaczało utratę znacznej części dochodów z Polski (nie każdy użytkownik płatny – dorosły – wie, jak taką blokadę omijać lub będzie chciał sobie zadać taki trud, w sytuacji, gdy inne strony tego typu będą nadal dostępne po weryfikacji wieku).

W przypadku włoskim, ustawa przewiduje, iż w przypadku braku odpowiednich mechanizmów weryfikacji wieku w danym serwisie, urząd nadzoru mediów Agcom wezwie go do wprowadzenia realnej weryfikacji wieku w przeciągu 20 dni. Po tym czasie, przy braku wdrożenia weryfikacji zgodnej z wytycznymi Agcom, włoscy dostawcy Internetu dostaną nakaz blokowania dostępu do tego serwisu.

Prawo unijne nie wystarcza

Jeśli porównać wspomniane powyżej przepisy krajowe do istniejącego prawa unijnego, te pierwsze są dużo bardzie precyzyjne. Prawo unijne, choć tematykę tę podejmuje w pewien sposób w akcie o usługach cyfrowych (ang. Digital Services Act), robi to w sposób ogólnikowy i w ograniczonym zakresie, co może być wynikiem działań pornolobby w Brukseli i stolicach państw członkowskich. W artykule 35 tego aktu (tj. rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2065) – Zmniejszanie ryzyka, czytamy tylko, że: „Dostawcy bardzo dużych platform internetowych i bardzo dużych wyszukiwarek internetowych wprowadzają rozsądne, proporcjonalne i skuteczne środki zmniejszające ryzyko, dopasowane do konkretnego ryzyka systemowego zidentyfikowanego na podstawie art. 34, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu takich środków na prawa podstawowe. W stosownych przypadkach takie środki mogą obejmować (…) podejmowanie ukierunkowanych działań w celu ochrony praw dziecka, w tym stosowanie narzędzi weryfikacji wieku i kontroli rodzicielskiej, narzędzi mających na celu pomaganie małoletnim sygnalizować niegodziwe traktowanie lub, w stosownych przypadkach, uzyskanie wsparcia.”

Należy jednak dodać, że wytyczne opublikowane przez włoski Agcom we wrześniu zostały wysłane do Komisji Europejskiej celem zatwierdzenia ich zgodności z prawem unijnym i że Włosi wciąż czekają na odpowiedź z Brukseli. Po zatwierdzeniu ich zgodności, właściciele stron z treściami pornograficznymi będą mieli jeszcze 60 dni na wprowadzenie odpowiednich mechanizmów weryfikacji wieku dla użytkowników łączących się z terenu Włoch.

W żadnym z wyżej wymienionych krajów prawo wprowadzające wymóg realnej weryfikacji wieku na stronach z pornografią nie zostało uchwalone w wyniku inicjatywy obywatelskiej. Wszędzie jednak nowe prawo cieszy się szerokim poparciem pomimo bardzo silnego lobbingu przemysłu pornografii, mówiącego o wolności słowa, o wolności „artystycznej” i o prawie do prywatności. Dobro dzieci jest przy tym całkowicie pomijane, a te mają niestety od wielu lat niczym nieskrępowany dostęp do coraz bardziej ostrej i wulgarnej pornografii.

Polska pierwszy krajem z podobną inicjatywą obywatelską

Polska ma więc szansę stać się pierwszym krajem, gdzie bardzo podobne prawo zostanie uchwalone w następstwie inicjatywy obywatelskiej – z bezpośrednim, aktywnym poparciem setek tysięcy obywateli. Istnieją jednak pewne obawy co do głosowania 6 marca w Sejmie, bowiem rząd Donalda Tuska przygotowuje własny projekt w tej materii. Pornolobby jest silne, co było już widać za poprzedniej kadencji Sejmu, kiedy projekt obiecany i przygotowany przez rząd premiera Mateusza Morawieckiego nawet nie dotarł do Sejmu. Tymczasem my znamy na razie tylko założenia projektu przygotowanego pod auspicjami wiceministra cyfryzacji Michała Gramatyki, opublikowane w połowie grudnia (projekt ustawy pojawił się na stronach rządowych w momencie pierwszej publikacji niniejszego tekstu w depeszach KAI, dzień przed jego publikacją na ekai.pl). Jest faktycznie o tyle bardziej umiarkowany, że nie przewiduje (co najmniej na etapie jego założeń) odcięcia serwisów pornograficznych bez weryfikacji wieku od usług płatniczych na terenie Polski (jest bardziej podobny do ustawy włoskiej, ale dalej mu do francuskiej i brytyjskiej). Projekt ten miałby również – o ile w końcu trafi do parlamentu – dużo szerszy zakres, ponieważ ma zablokować dzieciom dostęp ogólnie do „treści szkodliwych”, czego nie ma w podobnych ustawach uchwalonych w innych krajach i co tak naprawdę czyni go bardziej niebezpieczny dla wolności obywatelskich niż obywatelski projekt Ustawy o ochronie małoletnich przed treściami pornograficznymi w Internecie oraz o zmianie ustawy Prawo telekomunikacyjne.

Zadzwoń lub napisz do posła!

Dlatego też warto przed 6 marca dzwonić lub pisać do posłów, aby zachęcić ich do głosowania 6 marca za skierowaniem obywatelskiego projektu do dalszych prac w komisjach.

W przeciwnym wypadku, istnieje dużo ryzyko, że Polska nie dołączy do Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch przez jeszcze długi czas. Nie ma czasu do stracenia, kiedy wiemy z badań opublikowanych w 2022 r. przez NASK, że średnia wieku pierwszego kontaktu polskich dzieci z pornografią to niespełna 11 lat a jedna czwarta polskich nastolatków jest uzależnionych od oglądania pornografii i sięga codziennie po takie treści w Internecie.

• Viktor Orbán przedstawił swoje propozycje reform gospodarczych dla Węgier. W ich ramach ma zostać podjęty „największy w Europie program obniżek podatków”. Wpisuje się on w politykę prorodzinną Budapesztu.

• Jednym z elementów zakrojonej na szeroką skalę reformy podatkowej jest docelowo zwolnienie matek co najmniej dwójki dzieci z podatku dochodowego od przychodów z pracy. Planowane rozwiązania obejmą niemal 1 milion kobiet, a więc prawie 1/5 wszystkich mieszkanek Węgier.

• Rozwiązaniem o szczególnym charakterze w skali globalnej jest brak ograniczeń czasowych zwolnienia z opodatkowania. Oznacza ono, że po urodzeniu określonej liczby dzieci dana kobieta będzie do końca życia zwolniona z podatku dochodowego od dochodów z pracy.

• Zwolnione z opodatkowania zostaną także świadczenia społeczne, związane z opieką nad noworodkiem oraz opieką nad dzieckiem. Po przeszło 14 latach zwaloryzowana zostanie również kwota ulgi prorodzinnej. Jej wartość zostanie podwojona.

• Władze węgierskie przewidują zwiększenie wsparcia dla emerytów dotkniętych znacznym wzrostem cen towarów i usług. Będzie ono polegało na zwrocie podatku od towarów i usług, zapłaconego przy okazji zakupu wybranych rodzajów produktów spożywczych.

Ambitne cele Budapesztu

Premier Viktor Orbán podczas swojego sobotniego (22 lutego) przemówienia o stanie państwa, jako jeden z trzech filarów rozwoju gospodarczego Węgier wskazał zamiar podjęcia „największego w Europie programu obniżek podatków”. Planowane w jego ramach działania skierowane są przede wszystkim do rodzin. Mieszczą się one w ramach rozbudowywanej od kilku lat polityki prorodzinnej, zmierzającej do poprawy dzietności. Do wskazanego celu wykorzystywane są różnorodne środki, na czele z regulacjami prawa podatkowego. Jednym z najlepiej rozpoznawalnych sposobów jest wprowadzone od 1 stycznia 2022 r. zwolnienie z podatku dochodowego od osób fizycznych (węg. Személyi jövedelemadó), przychodów z pracy dla osób do 25 roku życia (w przypadku matek – do 30 roku życia). Odnotować przy tym warto, że, inaczej niż w Polsce, limit zwolnienia jest ruchomy i zależy od przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej w poprzednim roku podatkowym (w 2024 r. 7 292 400 forintów, a więc ok. 80 200 zł rocznie) a zwolnienie nie obejmuje przychodów z umów cywilnoprawnych. W przeszłości węgierskie władze korzystały także z innych form i środków wsparcia rodziny. Dla przykładu, od 1 stycznia 2023 r. kobiety które nie ukończyły 30 roku życia, mają prawo do umorzenia całości zaciągniętej pożyczki studenckiej, jeśli urodzą lub adoptują dziecko w ciągu podjętych studiów albo w ciągu dwóch lat od ich ukończenia. Działania zapowiedziane kilka dni temu przez Viktora Orbána zdają się jednak stanowić nową jakość w obszarze wsparcia rodziny.

Dożywotnie zwolnienie z podatku dochodowego dla matek trójki i dwójki dzieci

Od 1 stycznia 2022 r. na Węgrzech obowiązuje dożywotnie i nieograniczone kwotowo zwolnienie z opodatkowania dochodów z pracy uzyskanych przez matki, które urodziły co najmniej czwórkę dzieci. W praktyce z tego rozwiązania korzysta stosunkowo niewielka grupa kobiet – ok. 65-70 tys.  

Podobna preferencja podatkowa została wprowadzona w Polsce od 2022 r. w ramach tzw. Polskiego Ładu (art. 21 ust. 1 pkt 153 ustawy z 26 lipca 19991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych). Przysługuje ona osobom, które wykonywały władzę rodzicielską, pełniły funkcję opiekuna prawnego, jeżeli dziecko z nim zamieszkiwało, lub sprawowały funkcję rodziny zastępczej na podstawie orzeczenia sądu albo umowy zawartej ze starostą, a w przypadku pełnoletnich uczących się dzieci – wykonywały ciążący na nim obowiązek alimentacyjny lub też sprawowały funkcję rodziny zastępczej. Polskie rozwiązanie jest jednak okresowe (w czasie sprawowania władzy rodzicielskiej nad co najmniej czwórką dzieci) oraz ograniczone kwotowo (do 85 528 zł przychodu rocznie ze stosunku pracy lub podobnych, umowy zlecenia, pozarolniczej działalności gospodarczej oraz z zasiłku macierzyńskiego). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że Instytut Ordo Iuris od wielu lat nie tylko postuluje podjęcie bardziej ambitnych działań w kwestii ograniczenia obciążeń podatkowych rodzin, ale również proponuje w tym zakresie konkretne rozwiązania, takie jak np. iloraz rodzinny. W 2021 r., na etapie przygotowania Polskiego Ładu, Instytut zwracał uwagę, że należy rozważyć rozszerzenie proponowanej przez rząd ulgi 4+ na rodziny z mniejszą ilością dzieci.

Jak podczas swojego sobotniego wystąpienia podkreślił premier Węgier, „od dawna naszym marzeniem jest, aby rodzice wychowujący dzieci nie byli w gorszej sytuacji finansowej w porównaniu z tymi, którzy dzieci nie mają”. Sposobem realizacji tego celu będzie rozciągnięcie dożywotniego zwolnienia podatkowego także na matki trójki i dwójki dzieci. Pierwsza z wymienionych grup, obejmująca ok. 200-250 tys. kobiet, zostanie zwolniona z podatku dochodowego od października 2025 r. W przypadku matek dwójki dzieci (ok. 600-650 tys. kobiet) reforma, z uwagi na znaczne koszty dla budżetu państwa, będzie wprowadzana stopniowo:

• od 1 stycznia 2026 r. zwolnione zostaną matki w wieku poniżej 40 lat,
• od 2027 r. osoby w wieku 40–50 lat;
• od 2028 r. osoby w wieku 50–60 lat;
• a od 2029 roku dołączą do nich kobiety powyżej 60. roku życia.

Co prawda dotychczas nie opublikowano szczegółów projektu ustawy, ale w oparciu o dostępne informacje, w tym regulacje dotyczące zwolnienia z opodatkowania matek co najmniej czwórki dzieci, można zauważyć, że istotnym elementem węgierskiej ulgi będzie uwzględnienie dzieci z całego okresu życia matki, a nie tylko dzieci urodzonych po wejściu przepisów podatkowych w życie. Tym samym, warunkiem uzyskania ulgi będzie wychowywanie wymaganej liczby dzieci w dowolnym momencie życia matki. Oznacza to, że z ulgi będą mogły skorzystać zarówno młode matki, jak i kobiety zbliżające się do wieku emerytalnego, niezależnie od stanu cywilnego, mężatki jak i matki samotnie wychowujące dziecko, a także matki dzieci zmarłych bądź wychowanych w przeszłości, bez zróżnicowania na dzieci biologiczne i adoptowane.

Ulga nie ma jednak charakteru powszechnego. Przede wszystkim, nie są nią objęci ojcowie dzieci, bez względu na to, czy uczestniczyli w ich wychowywaniu. Ponadto, mimo braku ograniczeń okresowych oraz kwotowych, ulga dotyczy wyłącznie uzyskiwanych przez kobiety dochodów z pracy. Poza jej granicami pozostaną dochody z działalności gospodarczej, zbycia nieruchomości czy z zysków kapitałowych.

Po wprowadzeniu reformy z ulgi z tytułu urodzenia dzieci skorzysta łącznie ok. 850-900 tys. węgierskich kobiet. W kraju liczącym 9,6 mln mieszkańców, w tym ok. 4,9 mln kobiet, jest to znaczna wartość. Jednocześnie, przybliżone koszty realizacji zapowiadanej reformy szacuje się w granicach 800-900 mld forintów rocznie (ok.  8-9 mld zł), co stało się przedmiotem krytyki ze strony węgierskiej opozycji.

Zwolnienie świadczeń społecznych oraz rozszerzenie ulgi prorodzinnej

Z zapowiedzi Viktora Orbána wynika również, że już od 1 lipca 2025 r. zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych zostaną świadczenia społeczne związane z urodzeniem dziecka. Pierwszym z nich jest CSED (węg. Csecsemőgondozási Díj), czyli świadczenie na opiekę nad niemowlęciem, przysługujące matce przez 24 tygodnie (168 dni) po porodzie w wysokości 100% średniego dziennego wynagrodzenia brutto z ostatniego roku. Drugim świadczeniem jest GYED (węg. Gyermekgondozási Díj), a więc świadczenie na opiekę nad dzieckiem, które przysługuje ojcu lub matce dziecka (w pewnych sytuacjach także dziadkom) po zakończeniu CSED. Może być wypłacane do ukończenia przez dziecko 2. roku życia, w wysokości 70% średniego wynagrodzenia brutto z ostatniego roku, ale nie więcej niż 70% dwukrotności minimalnego wynagrodzenia.

Zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią, w ramach reformy podatkowej podwojeniu ma ulec ulga prorodzinna (węg. családi adókedvezmény). Podobnie jak w Polsce, ulga przysługuje na dzieci uznane za zależne (węg. eltartott), a więc małoletnie, uczące się do 25 roku życia oraz niepełnosprawne. Funkcjonuje ona na zasadzie odliczenia od dochodu, a więc inaczej niż w Polsce, gdzie polega na odliczenia od podatku. Wysokość ulgi, od momentu jej wprowadzenia w 2011 r. wynosi miesięcznie 10 000 forintów w przypadku posiadania jednego dziecka, po 20 000 forintów (czyli łącznie 40 tys.) w przypadku dwójki oraz po 33 000 forintów w przypadku trójki lub większej liczby dzieci. Od 1 lipca 2025 roku ulga ma wzrosnąć o 50%, a od 1 stycznia 2026 roku o kolejne 50% wartości wyjściowej. Po pełnym wdrożeniu reformy w 2026 roku kwoty ulgi prorodzinnej będą więc wynosić miesięcznie odpowiednio:

- 20 000 forintów na pierwsze dziecko,

- po 40 000 forintów w przypadku dwojga dzieci,

- po 66 000 forintów w przypadku trójki lub większej liczby dzieci (a więc w przypadku posiadania trójki dzieci jest to kwota 198 000 forintów, zaś np. piątki – 330 000 forintów).

Zwraca przy tym uwagę, że w przypadku pierwszego dziecka ulga prorodzinna może być przyznana już w okresie ciąży, od 91. dnia po poczęciu (ok. 3. miesiąca ciąży), na podstawie zaświadczenia lekarskiego potwierdzającego, że ciąża osiągnęła co najmniej wskazany dzień.

„Ilyen árak mellett a nyugdíjasoknak külön figyelem jár”

„Przy takich cenach emeryci zasługują na szczególną uwagę” –

Viktor Orbán w ramach planu wsparcia rodziny zwrócił uwagę również na sytuację ponad 2 mln emerytów. Wobec znacznego wzrostu cen, wynikającego m.in. z najwyższej w całej Unii Europejskiej inflacji, wsparcie dla tej grupy mieszkańców od drugiej połowy 2025 r. ma odbywać się poprzez zwrot części podatku ÁFA (węg. Általános Forgalmi Adó; jest to odpowiednik polskiego podatku od towarów i usług) do określonej kwoty co miesiąc przy zakupie wybranych rodzajów produktów mlecznych, warzyw i owoców. Jak wskazał minister gospodarki narodowej Márton Nagy, maksymalna kwota zwrotu będzie ustalana co miesiąc i może wynieść około 10–15 tys. forintów miesięcznie (ok. 100-150 zł).

Co warte podkreślenia, władze w Budapeszcie uznały, że niewłaściwym kierunkiem byłoby udzielenie pomocy poprzez obniżenie stawek podatku od towarów i usług, jak miało to miejsce w przeszłości np. w Polsce. Rozwiązanie takie uznano za prowadzące jedynie do zwiększenia zysków sieci handlowych i dostawców. Zamiast tego emerytom zostaną wydane karty rabatowe (w fazie ustaleń pozostaje, czy poza fizycznymi wydawane będą również karty elektroniczne), które będą mogły zostać użyte podczas transakcji w sklepach. Następnie, kwota zapłaconego podatku od towarów i usług zostanie zwrócona emerytowi poprzez jej doliczenie do wypłacanej co miesiąc emerytury.

Podsumowanie

Węgry są jedynym krajem nie tylko w Europie, ale również na świecie, który wprowadza tak szeroko zakrojone, dożywotnie zwolnienie z podatku dochodowego dla matek wychowujących co najmniej dwójkę dzieci. Istotnie wyróżnia to węgierską politykę prorodzinną na tle innych państw. Koszty zapowiadanych reform podatkowych będą dla budżetu ogromne, liczone w bilionach forintów. Niemniej, w realiach postępującego załamania demograficznego, taki kierunek działań należy uznać za godny rozważenia, jako wprowadzający nową jakość nie tylko w polityce prorodzinnej, ale również w polityce podatkowej względem osób fizycznych. Jednocześnie, jeżeli zapowiadane rozwiązania prawne pozostaną w przedstawionym kształcie, to nie powinny przysporzyć podatnikom istotnych problemów interpretacyjnych w stosowaniu. Interesującym, chociaż już nie rewolucyjnym rozwiązaniem, jest też zwrot części podatku od towarów i usług dla emerytów. Trzeba mieć jednak na uwadze, że będzie ono podatne na nadużycia, np. w przypadku dokonywania zakupów również dla osób nieobjętych preferencją. Ze zwrotu nie będzie też można skorzystać w przypadku zakupów dokonywanych od części drobnych przedsiębiorców, np. z branży mlecznej, zwolnionych podmiotowo z ÁFA.

Dr Tomasz Woźniak - analityk Centrum Analiz Ordo Iuris.